Γράφει η Κωνσταντίνα Πατσή, φιλόλογος, διευθύντρια ΓΕΛ Φαλάνης
Το προϊστορικό παρελθόν δεν είναι, συνήθως, ιδιαίτερα δημοφιλές Κάποτε έρχεται στην επιφάνεια είτε ως εξωτικό και μυστηριώδες περιβάλλον μιας ρομαντικής, σχεδόν, καταφυγής είτε ως η πανάρχαια ρίζα του δυτικού πολιτισμού (Kοσμάς Τουλούμης).
Κατάλοιπα-μαρτυρίες ενός από τους πρωιμότερους γεωργοκτηνοτροφικούς πολιτισμούς της Ευρώπης που αναπτύχθηκε στη Θεσσαλία συνδεδεμένου με τις πανάρχαιες ρίζες του δυτικού πολιτισμού ήταν θαμμένα για χιλιετηρίδες στην εύφορη γη της περιοχής του Τυρνάβου, η οποία λόγω των ιδιαίτερων μορφολογικών χαρακτηριστικών της προσέλκυσε τον άνθρωπο από την αυγή ακόμα του πολιτισμού του. ήδη από την πρώιμη παλαιολιθική εποχή (200-400 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα) επιλέγονται ως τόποι εγκατάστασης του ανθρώπου κοντινές στην πόλη μας περιοχές , ενώ από τη νεολιθική εποχή στην ευρύτερη περιοχή της πόλης μας δημιουργούνται οι πρώτοι οικισμοί (μαγούλα Καραγάτς ή Μπαλαμπάνη, Βρύση ή Αγία Άννα )
Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στις προαναφερθείσες περιοχές έφεραν στο φως εκπληκτικής τέχνης αρχαιολογικά ευρήματα ενδεικτικά της καλλιτεχνικής ευαισθησίας και του ταλέντου του νεολιθικού ανθρώπου. Μεταξύ των σπουδαίων έργων τέχνης, που απαρτίζουν την πολιτιστική κληρονομιά του Τυρνάβου περιλαμβάνεται κι ένα γυναικείο ειδώλιο, θεσσαλικού τύπου, το οποίο αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως η θεά του Τυρνάβου. Πιο συγκεκριμένα η Marija Gimbutas (αρχαιολόγος, γνωστή για την έρευνά της σχετικά με τους πολιτισμούς της «Παλαιάς Ευρώπης» κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού) στο βιβλίο της «The Goddesses and Gods of Old Europe, 6500-3500 B.C.: Myths and Cult Images» (σελ. 120) αναφέρει ότι στην περιοχή Αγία Άννα (Μεγάλη Βρύση) στον Τύρναβο βρέθηκε προτομή θεάς με κεφάλι πουλιού με μακρύ κυλινδρικό λαιμό, καπέλο ή κότσο τα μαλλιά, με μεγάλα στήθη. Πρόκειται για νεολιθικό ειδώλιο που αποτελεί μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης της ψυχής και του πνεύματος των νεολιθικών προγόνων μας ,που αποτέλεσαν την υποδομή και το βάθρο των μετέπειτα κοσμογονικών εξελίξεων στη χώρα μας.
Τα ειδώλια είτε έργα έμπειρων και επώνυμων στους νεολιθικούς οικισμούς τεχνιτών (π.χ. αγγειοπλαστών) είτε προϊόντα αυθόρμητης έκφρασης του ανώνυμου νεολιθικού ανθρώπου δεν αποσκοπούν μόνο στην απλή απεικόνιση πρωταγωνιστικών στοιχείων της νεολιθικής καθημερινότητας αλλά εμπεριέχουν ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό περιεχόμενο και με συμβολικές προεκτάσεις.
O Kοσμάς Τουλούμης αναφέρει ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν την ύπαρξη μιας μεγάλης βαλκανικής «νεολιθικής» οικογένειας που ζούσε παρά τις τοπικές διαφοροποιήσεις με τον ίδιο τρόπο και (ότι) οι κυριότερες ερμηνείες που έχουν διατυπωθεί είναι ότι τα ανθρωπόμορφα ειδώλια απεικονίζουν μητέρες-θεές, ήταν παιχνίδια ή αποτελούσαν μέσα επικοινωνίας και υποδήλωναν νοήματα και συμβολισμούς που εξέφραζαν τη ζωή της νεολιθικής κοινότητας και τους ανθρώπους της σε όλες τις εκφάνσεις.
Bαθιά ριζωμένη στην ανθρωπολογική σκέψη του τέλους του 19ου αι και των αρχών του 20ου αι είναι η θεωρία περί μητέρων –θεών, ότι τα ειδώλια, δηλαδή, είχαν θρησκευτική σημασία. Ξεκινώντας από τις απόψεις του γνωστού ανθρωπολόγου J. Frazer και φτάνοντας μέχρι τις διαπιστώσεις αρχαιολόγων όπως της Αμερικανίδας M.Gimbutas, η οποία συνέβαλε τα μέγιστα στη θεμελίωση της «Παλαιάς Ευρώπης» και του Γάλλου J. Cauvin, o οποίος συνέδεσε την αρχή της γεωργίας µε µια προηγηθείσα «επανάσταση των συμβόλων» στην εύφορη ημισέληνο ενδείξεις της οποίας είναι τα ειδώλια-ο R.Treuil παραθέτει και αντικρούει τα επιχειρήματα αυτής της άποψης. Τα νεολιθικά ειδώλια που βρίσκονται στις ανασκαφές δεν είναι πλέον µόνο γυναικεία µε τονισμένα τα γενετήσια χαρακτηριστικά, απεικονίζοντας, συνεπώς, «θεές της γονιμότητας» αλλά και ανδρικά και άφυλα και ανδρόγυνα. Η εύρεση, παράλληλα, των περισσότερων ειδωλίων στα Βαλκάνια σε οικιακού χαρακτήρα συµφραζόµενα δε στοιχειοθετεί το χαρακτηρισμό ανάλογων χώρων ως «ιερών».Θεωρεί, λοιπόν, ότι η θρησκευτική τους χρήση δε στηρίζεται πουθενά παρά µόνο σε µια θεωρητική αποδοχή και δεν μπορεί να υποστηριχτεί µε αδιαμφισβήτητο τρόπο.
Ο χαρακτηρισμός των ειδωλίων ως παιδικών παιχνιδιών έχει τις ρίζες του σε ανάλογες απόψεις του γνωστού ανασκαφέα της Αιγύπτου, F.Petrie, στα τέλη του 19ου αι. και φτάνει μέχρι ανάλογες διαπιστώσεις του P.Ucko. Βασίζεται κυρίως στη μικρογραφική διάσταση της ανθρωπομορφικής ειδωλοπλαστικής ,στην παρουσία και ζωικών μορφών αλλά και στα μικρογραφικά ,επίσης, ομοιώματα οικιών, επίπλων και αγγείων, που συναντώνται συχνά στο αρχαιολογικό υλικό. Κατ’ αναλογία με εθνογραφικά παράλληλα που τονίζουν τη χρήση των ειδωλίων προς διασκέδαση και τα σύγχρονα παιχνίδια ,όπου οι απεικονίσεις της γυναικείας μορφής κυριαρχούν, οι θιασώτες αυτής της άποψης υποστηρίζουν ότι μέσω των ειδωλίων τα παιδιά μιμούνται τον κόσμο των μεγάλων. Παρότι η άποψη αυτή θεωρείται πιο πειστική σε σχέση με τη θρησκευτική εντούτοις πρέπει να σημειωθεί ότι μπορεί η έρευνα να ξεγελιέται από την τάση της να προσεγγίζει μονοσήμαντα τα αντικείμενα ως μιας λειτουργίας, ενώ αυτά μπορεί να έχουν πολλαπλές χρήσεις και λειτουργίες ανάλογα με την κάθε φορά περίσταση της λειτουργίας.
Τα ειδώλια ακόμη ερμηνεύονται ως μέσα επικοινωνίας ,ο P. Biehl τα εντάσσει σε ένα συμβολικό σύστημα επικοινωνίας όπου λειτουργούν ως τα εργαλεία των κοινωνικών και τελετουργικών πρακτικών του νεολιθικού ανθρώπου από τη γέννηση μέχρι το θάνατο του, ενώ ο Γ. Χ. Χουρμουζιάδης τα αντιμετώπισε ως ένα είδος ιδεογραφικών συμβόλων στο πλαίσιο μιας «πρωτογραφής» (Kοσμάς Τουλούμης)
Marija Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, 6500-3500 B.C.: Myths and Cult Images
Κosmas Touloumis , Greece and the “forgotten” neolithic past of Europe
