Της Κωνσταντινιάς Πατσή *
Μάης Χρυσομάης και Καλομηνάς! Μάης Φουσκοδέντρης, Πεντοδείλινος και Πεντεφάς (πέντε φορές τρως για απόγευμα, αφού είναι πολύ μεγάλη η μέρα-14 ώρες!) Μάης Λούλουδος, Λουλουδάρης, Πράσινος Τριανταφυλλάς, Κερασάρης.
Δροσομηνάς, Γελαστός. Κατά τον Πλούταρχο (Βίος Νουμά 19) η ονομασία του Μήνα (Maja) προήλθε από το όνομα της νύμφης Μαίας που ήταν η ομορφότερη από τις Πλειάδες τις επτά κόρες του Άτλαντα (Ατλαντίδες) και της Πλειόνης και μητέρα του θεού Ερμή στον οποίο ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος. Από άλλους υποστηρίζεται ότι αυτό το όνομα είναι προσδιοριστικό πρεσβύτερης ηλικίας εκ του major (μεγαλύτερος): «Μαϊώρεις γαρ οι πρεσβύτεροι» (Πλούταρχος). Στην αρχαία Ρώμη κατά τον μήνα Μάιο τελούνταν γιορτές προς τιμή της πηγαίας Νύμφης Ηγερίας, στο άλσος της, προς ανάμνηση των συμβουλών της, που παρέσχε στον Νουμά για τις θρησκευτικές αρχές που εισήγαγε στη Ρώμη. Κατά δε την 1η (Μπόνα Ντέα) και 2η Μαΐου συνεχιζόντουσαν τα από 28 Απριλίου αρχόμενα Φλοράλια, εορτές προς τιμή της θεάς της βλάστησης της Χλωρίδας (Flora). Επίσης κατά τον ίδιο μήνα οι Ρωμαίοι τελούσαν τα “Lemuria” Μειλίχια που ήταν εορτές προς ιλασμό των ψυχών των νεκρών» (Βικιπαίδεια). Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Μάιος αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Μουνιχιώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Θαργηλιώνα. Στο διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:1. Ολυμπιεία, προς τιμή του Δία, με ιππικά αγωνίσματα, θυσίες και γεύματα στην περιοχή του Ιλισσού. 2. Μουνίχια, προς τιμή της θεάς Αρτέμιδας, στη χερσόνησο της Μουνιχίας (σημερινή Καστέλα), με κυρίως συμμετέχοντες τους εφήβους. 3. Θαργήλια, προς τιμή του Απόλλωνα, αφιερωμένη στον εξαγνισμό της πόλης από τα μιάσματα, που εξασφαλιζόταν μέσω των λεγόμενων καθαρμάτων. Τα καθάρματα ήταν άνθρωποι που επιλέγονταν βάσει της φαυλότητας, της φτώχειας ή της ασχήμιας τους. Τους περιέφεραν ως αποδιοπομπαίους τράγους στους δρόμους της Αθήνας για να απορροφήσουν το διάχυτο κακό και στη συνέχεια τους εξόριζαν (sansimera.gr/articles)
Ο ΜΑΙΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
Κωστής Παλαμάς, [Μπήκε ο Μάης]
“Και τώρα μπήκε ο Μάης ο μήνας μπήκε
με την Πρωτομαγιά του,
τη χαροκόπα θυγατέρα,
και να στ’ απλόχωρο λιβάδι,
στ’ ολόχλωρο, στ’ ολανθισμένο,
μεθάει και σκούζει και φρενιάζει
της γυφτουριάς το πανηγύρι,
το πανηγύρι της Κακάβας.
Κ’ η ρεματιά που το χωρίζει
το ένα τ’ απλόχωρο λιβάδι
σε δυο αδερφάκια λιβαδάκια,
βλέπει απ’ το μια της άκρη, βλέπει
κι από την άκρη της την άλλη,
σε μια τριγύρω νερομάννα,
γιορτή παράξενη μεγάλη
το χρόνο μια φορά,
στο έμπα του Μάη του μήνα,
στ’ άνθια του Μάη και τη χαρά.”
(Κ. Παλαμάς, «Το πανηγύρι της Κακάβας»
από το «Δωδεκάλογο του γύφτου»)
“… Κι ο Μάης λάγνος βασιλιάς με το Φεγγάρι πλέκει
παθητικές κι αχόρταγες αγάπες μεθυσμένες
απ’ τ’ ασώπαστα πουλιά κι από τα περιγιάλια
τα θρακικά, τα μουσικά και ακοίμητα, που ο γήλιος
ο ανατολίτικος αδρύς να ζει και να πυρώνει.
Παθητικές κι αχόρταγες αγάπες μεθυσμένες,
απ’ τα παναρμονικά κομμάτια που του παίζουν
του γαυρασμένου βασιλιά του Μάη για ν’ απολάψη
το πάθος του με τ’ όμορφο παιδόπουλο Φεγγάρι,
τα μαστιχόδεντρα, οι μυρτιές, οι κουμαριές, τα βάτα,
και τα πρινάρια κ’ οι αγριλιές και τα κρουστά τα πεύκα,
που χάιδεμα ειν’ η σκέπη τους και μπάλσαμο η πνοή τους
κι ό, τι χλωρό σιγολαλά, φουντώνει, ισκιώνει, σειέται.
Κι ανάμεσα στα πράσινα τα γλυκοφιλημένα
της αύρας που του λιοπυριού μερεύει την αψάδα,
να η Πρώτη! Να ο ξερόβραχος, και σάμπως ποτισμένος
από το αίμα μιας πληγής που που στάει, δεν κλει από χρόνια…”
(Κ. Παλαμάς, Η φλογέρα του βασιλιά Β’)
Πρωτομαγιά
Οδυσσέας Ελύτης, «ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 1 Μ»
“Η Πρωτομαγιά
Πιάνω την άνοιξη με προσοχή και την ανοίγω:
Με χτυπάει μια ζέστη αραχνοΰφαντη
ένα μπλε που μυρίζει ανάσα πεταλούδας
οι αστερισμοί της μαργαρίτας όλοι αλλά
και μαζί πολλά σερνόμενα ή πετούμενα
ζουζούνια, φίδια, σαύρες, κάμπιες και άλλα
τέρατα παρδαλά με κεραίες συρμάτινες
λέπια χρυσά λαμέ και πούλιες κόκκινες
Θα ‘λεγες, έτοιμα όλα τους να παν
στο χορό των μεταμφιεσμένων του Άδη.
(Ο. Ελύτης, Ημερολόγιο ενός αθέατου Απρίλη, Ίκαρος)
Γιάννης Ρίτσος, «Η εορτή των ανθέων»
“……………………………………….
Κ’ οι προετοιμασίες της γιορτής συνεχίζονταν
με λιγότερες τώρα συζητήσεις, με περισσότερη σιωπή και στόχαση,
ίσως και με λιγότερη ευθυμία- αισθητά λιγότερη.
«Ας είμαστε έτοιμοι» έλεγαν μονάχα.
Όμως κάτω απ’ αυτή τη θετική σιωπή και σοβαρότητα, μάντευες
πως στη γιορτή θα ξεσπούσε πολλαπλάσια η ευθυμία.
Κι όχι μόνο το μάντευες, μα το ‘βλεπες κιόλας στα μάτια τους
ιδίως το λιόγερμα. Όταν οι εργάτες σχόλαγαν απ’ τη δουλειά τους,
τα μάτια τους σπιθίζαν/ μυστικά και βαθιά,
μα όχι, γι αυτό λιγότερο φλόγινα/ όπως την ώρα της δύσης
τα τζάμια της συνοικίας, όταν τα βλέπεις απ’ τον κάτω δρόμο,
μενεξελιά, χρυσά και βυσινιά, και πάνω απ’ όλα ρόδινα,
ρόδινα, τόσο ρόδινα μ’ ένα άλλο ρόδινο
σα να φωτίζονταν τα τζάμια από μέσα
σα να φωτίζονταν οι άνθρωποι από μέσα
σα να γδυνόταν η άνοιξη μέσα στα σπίτια
κι απ’ όξω εσύ, να ‘βλεπες πίσω από το τζάμι
ρόδινο, βαθυρόδινο πότε το στήθος της
πότε το χέρι της, τα γόνατά της, την κοιλιά της.
Ο καιρός, όλο ξαστέρωνε. Βρισκόμασταν
στα μέσα του Μάη του ’57 ή ’67 (δεν καλοθυμάμαι)
κ’ η ανθισμένη συνοικία, και πιο κάτω
η πολιτεία ολάκερη, και πιο κάτω
η θάλασσα του Φαλήρου, και πιο πέρα
η Σαλαμίνα κ’ η Αίγινα, κι όλο πιο πέρα
όλα φεγγοβολούσαν στη λιακάδα
κ’ οι αιώνες κ’ οι κολυμβητές κ’ οι γλάροι
αλλάζανε θέσεις και φώτα, ανταλλάζανε
χειρονομίες και συνήθειες, παίζανε,
και με μια μόνο βουτιά, με μιαν ανάσα,
περνούσαν πάνω ή κάτω απ’ τα νησιά. Κι όλα τούτα
στα τέλη του Μάη του ’57 ή ’67. Σκεφτείτε παραπέρα –
Κι ο Πέτρος έπιασε απ’ το μπράτσο το Βασίλη και προχώρησαν
ενώ ο ζευγαρωμένος ίσκιος τους στην άσφαλτο
ήταν κιόλας ένα τετράτροχο άρμα της γιορτής-
αν όχι εκείνο της Αιώνιας Νεότητας
τουλάχιστο της Φιλίας και της Ενότητας,- το ίδιο κάνει.
Γιατί, όπως έλεγε πάλι ο Βασίλης, κοιτάζοντας τον Πέτρο:
«η φιλία είναι η αιώνια νεότητα
κι αν είναι πάντα νέος ο ήλιος, αυτό γίνεται
γιατί είναι φίλος μας, ο ήλιος πιο λαμπρός
πάνω απ’ τη συνοικία, την πολιτεία, τον κόσμο
όσο τη μέρα εκείνη του ’57 ή ’67, στις 28 του Μάη.
Σκεφτείτε παραπέρα -”(Γιάννης Ρίτσος, Ποιήματα, τ. 3ος, εκδ. Κέδρος)
Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι
Το στεφάνι είναι, σχεδόν, το μοναδικό έθιμο που εξακολουθεί να μας συνδέει με την παραδοσιακή Πρωτομαγιά, μια γιορτή της άνοιξης και της φύσης με πανάρχαιες ρίζες, πλούσια σε εκδηλώσεις σε παλαιότερες εποχές. Στις μέρες μας η Πρωτομαγιά με το μάζεμα των λουλουδιών για το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ενισχύει τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση, από την οποία οι περισσότεροι έχουμε απομακρυνθεί, ζώντας στις πόλεις.
Ενα από τα πιο τυπικά έθιμα της Πρωτομαγιάς, το μαγιάτικο κλαδί ή το στεφάνι, είναι πιθανόν να έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τέτοια κλαδιά ή στεφάνιατα χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι δεν έλειπαν από καμιά σημαντική εκδήλωση του δημόσιου, ιδιωτικού ή θρησκευτικού βίου. Επιπλέον είναι αξιοπρόσεκτο ότι η πιο σημαντική γιορτή ενός μήνα των αρχαίων, του Θαργηλιώνος, που πάνω – κάτω αντιστοιχούσε με τον δικό μας Μάιο, περιελάμβανε στα δρώμενά της την κατασκευή ενός κλαδιού ανάλογου με το μαγιάτικο. Πιο συγκεκριμένα, στα Θαργήλια, γιορτή που έδωσε και το όνομά της σ’ ολόκληρο τον μήνα, σχημάτιζαν μια λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών (Εποχών), που συντελούν τα μέγιστα στην ωρίμανση των καρπών. Στην πομπή περιέφεραν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα. Το τύλιγαν με ταινίες και πάνω του κρεμούσαν σύκα, διάφορα ψωμάκια και μικρά φλασκιά γεμάτα κρασί, λάδι και μέλι. Το κλαδί αυτό, η «ειρεσιώνη» των γραπτών πηγών, μοιάζει εξαιρετικά με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, και αυτό μας το βεβαιώνει και το γεγονός ότι σε παλιότερες εποχές το τελευταίο το έφτιαχναν όχι με άνθη αλλά με κλαδιά οπωροφόρων δένδρων που έφεραν καρπούς και στα οποία αναρτούσαν κρεμμύδια και σκόρδα.
Τα Θαργήλια ήταν κυρίως αγροτική γιορτή. Στη διάρκειά της γινόταν προσφορά των πρώτων καρπών της νέας συγκομιδής στους θεούς, ουσιαστικά ακάμωτων ακόμη, αφού τη γιόρταζαν πριν από τον θερισμό. Με τέτοιες πράξεις ο άνθρωπος ήθελε να ευχαριστήσει το θείο για όσα του πρόσφερε και να ζητήσει τη συνέχιση της εύνοιάς του. Ωστόσο το ότι συμπεριλάμβανε στο πρόγραμμά της και μια σκοτεινή καθαρτήρια τελετή η όλη γιορτή ήταν αφιερωμένη στον Απόλλωνα, τον θεό της κάθαρσης δείχνει ότι ξεπερνούσε τον αγροτικό χαρακτήρα και προσέγγιζε ακόμη και τον χώρο της μαγείας.
Πιο συγκεκριμένα, στη διάρκεια της γιορτής επέλεγαν ένα ή δύο περιθωριακά άτομα, τους γνωστούς«φαρμακούς» ή τα «καθάρματα» των πηγών και κτυπώντας και πετροβολώντας τα, τα απομάκρυναν ως αποδιοπομπαίους τράγους έξω από τα όρια της πόλης τους. Μερικές φορές μάλιστα αναφέρεται και θανάτωση των «καθαρμάτων» (= των θυμάτων της κάθαρσης!). Ο καθαρμός ως προϋπόθεση για να είναι πλούσια η νέα σοδειά και γενικά για να έχει επιτυχία κάθε νέα αρχή είναι πολύ γνωστός σε πρωτόγονες κοινωνίες και όχι μόνον.
Το πράσινο κλαδί με τα φύλλα του συμβόλιζε τη ζωή και την ανανέωσή της και υποτίθεται ότι χάριζε στον κάτοχό του υγεία, καλή τύχη, ειρήνη, ευτυχία και ευφορία. Ανάλογο συμβολισμό πρέπει πιθανόν να δούμε και στο πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ο οποίος στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να ανιχνευτεί, αφού για μας το στεφάνι αυτό δεν αποτελεί ίσως τίποτε περισσότερο από μια ωραία και εύοσμη άνθινη σύνθεση. Μπορεί οι αρχαίοι θεοί και οι ειδωλολατρικές δοξασίες να έχουν από καιρό σβήσει, ωστόσο ορισμένα δρώμενα που σχετίζονταν με αυτά εμφανίζουν αξιοθαύμαστη αντοχή στον χρόνο.
Αλλά δεν είναι μόνον το μαγιάτικο κλαδί που βεβαιώνει για τη σχέση ανάμεσα στον προχριστιανικό και χριστιανικό Μάιο. Σε πολλές χώρες που γνώρισαν ρωμαιοκρατία, όπως η Ελλάδα, υπάρχει μια προκατάληψη για τον μήνα αυτόν, που γενικά θεωρείται μιαρός. Ετσι, π.χ., πιστεύουν ότι οι γάμοι που γίνονται στη διάρκειά του είναι καταδικασμένοι σε αποτυχία. Το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην αρχαία Ρώμη. Στην εποχή μας για την αντίληψη αυτή προβάλλεται συνήθως η δικαιολογία ότι ο Μάιος δεν μπορεί να είναι ευνοϊκός για τους νεόνυμφους αφού πρόκειται για μήνα κατά τη διάρκεια του οποίου έχουν οργασμό οι συμπαθητικοί γάιδαροι! Ωστόσο ο αρχικός λόγος της «απαγόρευσης» αυτής είναι πιθανότατα τα Λεμούρια (Lemuria), μια πένθιμη οικογενειακή γιορτή των Ρωμαίων, που τη γιόρταζαν στις 9, 11 και 13 Μαΐου. Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων και όχι μόνον, τα πνεύματα των νεκρών επανέρχονται σε τακτά χρονικά διαστήματα στη γη και μπορούν να βλάψουν τους ζωντανούς. Ετσι η κάθε οικογένεια όφειλε να φροντίζει για την περιποίηση και το καλόπιασμα των δικών της νεκρών. Ενας μήνας που ήταν αφιερωμένος στον παγερό κόσμο των νεκρών σίγουρα δεν ήταν ο καταλληλότερος για να ακουστεί ο υμέναιος, το γαμήλιο τραγούδι. Πηγή logiosermis.net
* Η Πατσή Κωνσταντινιά είναι Διευθύντρια του ΓΕΛ Φαλάννης. Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος Master of Business Administration (MBA) του Staffordshire University
