Της Κωνσταντινιάς Πατσή*
Η εμποροπανήγυρη είναι ένας πανάρχαιος θεσμός, θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα. Ο Στράβωνας μιλώντας για την πανήγυρη της Δήλου επισημαίνει τον εμπορικό της χαρακτήρα: «ἥ τε πανήγυρις ἐμπορικόν τι πράγμα ἐστι». Ως οικονομικός θεσμός η εμποροπανήγυρη ήταν γνωστή και διαδεδομένη στην Αίγυπτο, την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου γνώρισε μεγάλη άνθηση από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα, καθώς και στα Βαλκάνια.
Στο Βυζάντιο το πανηγύρι εντάσσεται στους κόλπους της Εκκλησίας και προστατεύεται από το βυζαντινό Δίκαιο αποτελώντας υποστηρικτική δομή ανάπτυξης του εσωτερικού εμπορίου σε ευρύτατα γεωγραφικά πλαίσια.
Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας του ελλαδικού χώρου, η κυκλοφορία και η ανταλλαγή των αγαθών πραγματοποιείται σε τρεις τύπους αγοράς: στη διαρκή, στην εβδομαδιαία αγορά και στα ετήσια εμπορικά πανηγύρια. Tα εμπορικά πανηγύρια, με έντονη παρουσία στη θρησκευτική και οικονομική ζωή των κατοίκων ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, γίνονται, κατά κανόνα, έξω από τις πόλεις, αλλά πάντοτε σε νευραλγικά κεντρικά σημεία του συστήματος επικοινωνιών, εκεί όπου οι χωρικοί πωλούν μέρος της γεωργικής ή της κτηνοτροφικής παραγωγής τους και αγοράζουν άλλα ή τα ανταλλάσσουν με βιοτεχνικά είδη που φθάνουν από το εξωτερικό ή από άλλες περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Συνήθως διαρκούν από 3-4 ημέρες μέχρι 2-3 εβδομάδες: π.χ. στα Φάρσαλα τον 18ο αιώνα διαρκεί 8 ημέρες και στην Πωγωνιανή της Hπείρου 15.
H μεγαλύτερη συχνότητα των εμποροπανηγύρεων, γενικά στα Βαλκάνια, παρατηρείται ανάμεσα στους μήνες Μάιο και Οκτώβριο, δηλαδή την περίοδο της αγροτικής παραγωγής και της ευκολότερης – ασφαλέστερης μεταφοράς των εμπορευμάτων. Στον θεσσαλικό χώρο την οθωμανική περίοδο εμποροπανηγύρεις γίνονταν στο Μοσχολούρι των Σοφάδων, στην Ελασσόνα και από τις αρχές του 17ου αιώνα στα Φάρσαλα. Η Λάρισα, πόλη με έντονη οικονομική ζωή, ήταν κέντρο και του διεθνούς εμπορίου, γι’ αυτό είχε μπεζεστένι (bedesten), δηλαδή λιθόκτιστη κλειστή και σκεπαστή αγορά ακριβών υφασμάτων και πολύτιμων λίθων.
Στα νεότερα χρόνια, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας (1881), το Κουμ – Παζάρ του Τυρνάβου ήταν μία από τις δυο εμπορικές πανηγύρεις ολόκληρου του νομού Λάρισας η οποία θεσμοθετήθηκε με Βασιλικό Διάταγμα να πραγματοποιείται στις 23 Απριλίου με διάρκεια 8 ημερών, όπως προκύπτει από δημοσίευμα της εφημερίδας Αιών, αρ. φύλ. 4567, 31.08.1884, το οποίο αναφέρει:
Ἐνταῦθα εἶναι ὁ καιρὸς τῶν θρησκευτικῶν ἐμπορικῶν πανηγύρεων. Ἐν οὐδεμιᾷ ἴσως ἄλλῃ ἐπαρχίᾳ τῆς Ἑλλάδος γίγνονται τοσαῦται πανηγύρεις, ὅσαι ἐν Θεσσαλίᾳ, καὶ ἰδίᾳ ἐν τῷ νομῳ Τρικάλων• διότι καθ’ ὅλον τὸν νομον Λαρίσης δύο μόνον ἐμπορικαὶ γίγνονται πανηγύρεις, ἡ τοῦ Τυρνάβου, ἀρχομένη τῇ 23 Ἀπριλίου καὶ διαρκοῦσα ὀκτὼ ἡμέρας, καὶ ἡ τῶν Φαρσάλων, ὀκτὼ ἐπίσης ἡμέρας διαρκοῦσα ἀπὸ τῆς 15 Αὐγούστου καὶ ἐφεξῆς(………) Αἱ ἐμπορικαὶ πανηγύρεις φαίνονται λαβοῦσαι ἀρχὴν καὶ σύστασιν ἐκ τῶν θρησκευτικῶν. Ὅπως ἐν τῇ ἀρχαιότητι, καὶ ἰδίᾳ ἐν τοῖς Ὀλυμπίοις, ἡ θρησκευτικὴ πανήγυρις δὲν ἀπέκλειε τὴν ἐμπορικὴν καὶ ἐκεῖσε προσήρχοντο πολλαχόθεν ἔμποροι καὶ κάπηλοι, ἵνα πωλήσωσι τὰ προϊόντα τῆς χώρας αὑτῶν, οὕτω καὶ αἱ θρησκευτικαὶ πανηγύρεις τῶν νῦν Ἑλλήνων δὲν ἀποκλείουσι τὰς ἐμπορικάς, ἀλλ’ αἱ τελευταῖαι εἰσὶ ἀναγκαία συνέπεια τῶν πρώτων. Αἱ πανηγύρεις διττὸν ἔχουσι τὸν χαρακτῆρα, τὸν κυρίως θρησκευτικὸν καὶ τὸν πολιτικόν. Αὗται συνάπτουσι τοὺς ἀνθρώπους θρησκευτικῶς καὶ πολιτικῶς, παρέχουσιν αὐτοῖς τὸ ἐνδόσιμον νὰ βλέπωσιν ἀλλήλους, ἀναπτύσσουσι τὴν ἐπιμιξίαν, ἀνταλλάσσουσι τὰ προϊόντα καὶ πολλὰ ἄλλα ἀγαθὰ ἐπιφέρουσι.
Tην πληροφορία ότι η εμποροπανήγυρη του Τυρνάβου άρχιζε στις 23 Απριλίου επιβεβαιώνει κι ένα άρθρο στην εφημερίδα Σάλπιγξ την Πρωτομαγιά του 1890 με τίτλο «το Κούμ Παζάρ του Τυρνάβου» όπου ο συντάκτης μετά από μια λυρική περιγραφή της ομορφιάς της φύσης κι ένα σύντομο περιδιάβασμα στην ελληνική ποιητική μυθολογία αναφέρεται στην αλγεινή εντύπωση που του δημιουργούν οι στρατιωτικοί σταθμοί των Οθωμανών οι οποίοι αγκαλιάζουν τον Όλυμπο και ρίχνουν βαριά τη σκιά της σκλαβιάς σε ολόκληρο το θεσσαλικό κάμπο και στον πόνο που διέκρινε ο ίδιος και η συνοδεία του «εἰς ὅλους ὅσους συνηντήσαμεν καθ’ οδόν μεταβαίνοντας ἤ ἐπιστρέφοντας ἐκ τῆς πανηγύρεως» για την καταστροφή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας λόγω της ξηρασίας που έπληξε τη Θεσσαλία όλα τα χρόνια μετά την απελευθέρωση. Το άρθρο αναφέρει τα εξής :
«Οἱ μή ὀδοιπορησαντες τήν πρωΐαν ἐν τῇ μαγευτικῇ ταύτῃ ὥρᾳ ἐν Θεσσαλίᾳ ἐκεῖνοι δέν δύνανται νά συλλάβουν ἰδέαν περί τοῦ κάλλους τῆς φύσεως καί τῶν σκέψεων ἅς ἐμπνέει τό θέαμα πληττον τήν φαντασίαν ἐνδιατρίβουσαν ἀκουσίως περί τήν ποιητικήν μυθολογίαν τῶν ἀρχαίων. Εἰς μάτην προσπαθεῖς νά ἀποστρέψῃς τό ὄμμα ἀπό τῶν δύο πελωρίων ὀρέων τοῦ Ὀλύμπου καί τῆς Ὄσσης, τῶν ὁποίων τό ἀντιμέτωπον ἐνέπνευσε τήν ὡραίαν ποιητικήν εἰκόναν εἰς τόν Βαλαωρίτην περί τῆς γεννήσεως τοῦ Βλαχάβα «ὁ Ὄλυμπος ἠγάπησε τήν ὄμορφην τήν Ὄσσαν» (…) ἀλλά ὁποίας ἐντυπώσεις λυπηράς ἀφ’ ἕτερου δέν ἐγείρουσιν οἰκίσκοι τινές εὑρισκομενοι ἐπί τῶν ὀρέων τά ὁποῖα εὐθύς ἀποτόμως ἀτενίζεις ἀντικρύ, μεταβαίνων εἰς Τύρναβον. Εἶναι οἱ στρατιωτικοί σταθμοί τῶν Ὀθωμανῶν τῶν φυλαττόντων τά μεθόρια καί οἵτινες περικυκλοῦσι καί τόν Ὄλυμπον. Ἐνῷ ὁδοιπόρει τις ἔχων ἀπέναντί του τό ὄρος τό ὁποῖον ἐκλέισεν ἡ ποίησις καί ἡ φαντασία τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, οἱ στρατιωτικοί τῶν Ὀθωμανῶν σταθμοί τούς ὁποίους ἡ ἄσπλαχνος Εὐρωπαϊκή διπλωματία ἔστησεν ἐκεῖ ἐξεγείρουσιν αἴσθημα λύπης ἰδιόρρυθμον, ὡς νά βλέπεις τούς πέδας εἰς τούς πόδας τῆς θεᾶς ἐλευθερίας! Διά τούς θέλοντας νά γνωρίσωσιν ἐν συγκρίσει τήν κατάστασιν τήν πρό τῆς προσαρτήσεως τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν πρός τήν νῦν ψηλαφητοτέραν ἀπόδειξιν θέλουσι λάβει ἐκ τῆς συγκοινωνίας. Ἐνῷ ἐπί 400 ἔτη, οἱ Ὀθωμανοί δέν κατεσκεύασαν οὔτε μίαν ὁδόν, ἡ δέ ἀπό Λαρίσης εἰς Τυρναβον κατά τόν χειμῶνα μετάβασις καθίστατο προβληματική, ἤδη ὡραία εὐρεῖα ἁμαξητή ὁδός κατεσκευάσθη ὑπό τῆς γαλλικῆς ἀποστολῆς τήν ὁποία διασχιζουσι ἅμαξαι (Landeaux) ἀντικαταστήσασαι τάς κλασικάς ὀθωμανικάς πρασόφκας (ραχάτ ἀραμπάδες =βάσανο ἀραμπάδες), ἐνῷ ἐν τούτοις χαίρει τις προσλαμβάνοντα τόν τόπον τοῦτον τά πλεονεκτήματα τοῦ πολιτισμοῦ καί τάς ἐγγυήσεις ἀσφαλεῖς τοῦ κοινωνικοῦ βίου, δέν δύνανται νά ἐξηγήσῃ διατί τιτρώσκεται ἡ Θεσσαλία ὑπό τῆς συνεχοῦς ἀφορίας καθ’ ὅλα τά μετά τήν προσάρτησίν της ἔτη. Λυπηρόν αἴσθημα καταλαμβάνει τόν προσβλέποντα εἰς τήν πεδιάδα τῆς Λαρίσης τήν ἀτελεύτητον, εἰς ἥν βλέπει τις μετ’ ἀπελπισίας τήν ξηρασίαν ἐπενεγκοῦσαν τήν τέλειαν καταστροφήν τῆς γεωργίας καί τῆς κτηνοτροφίας. Τήν μελαγχολίαν ἐπί τῇ καταστάσει ταύτῃ τήν ἀνεγνωρίσαμεν εἰς ὅλους ὅσους συνηντήσαμεν καθ’ οδον μεταβαίνοντας ἤ ἐπιστρέφοντας ἐκ τῆς πανηγύρεως, τῶν ὁποίων τάς μελαγχολικάς ἐντυπώσεις ἐκράτυνεν ἡ ἐν Τυρνάβῳ ἀπραξία. Τί θά γίνωμεν ἔλεγον οἱ πάντες προσβλέποντες μετά λύπης εἰς τήν ἐνώπιόν των ἐκτεταμένην πεδιάδα, ἥτις τόσο πληκτικῶς προσέδιδεν αὐτοῖς τάς μελαγχολικοτέρας ἐντυπώσεις περί τοῦ βίου των.
Βιβλιογραφία
Γ. Νικολάου, O Ελληνικός χώρος την περίοδο της οθωμανικής και της βενετικής κυριαρχίας, Αθήνα 2014.
Αφέντρα Γ. Μουζάκη, «Εμποροπανηγύρεις – Το εμπόριο της περιπλάνησης», Αρχαιολογία και Τέχνες, 116 (Αθήνα, Σεπτέμβριος 2010.
Τσόλας Κώστας, Όλα έτοιμα για το «Κουμ – Παζάρι» Τυρνάβου, άρθρο εφημερίδα Ελευθερία , 7 Μαΐου 2013.
Εφημερίδα Σάλπιγξ , αριθμός 31, Τεύχος Α, 1 Μαΐου 1890
Η φωτογραφία από το βιβλίο του Μανώλη Βλάχου, Louis Duprè, Ολκός, Αθήνα 1994 Ίδρυμα Ι. Λάτση ,σελ. 229
* Η Κωνσταντινιά Πατσή είναι Διευθύντρια του ΓΕΛ Φαλάννης. Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος Master of Business Administration (MBA) του Staffordshire University
