Της Κωνσταντινιάς Πατσή*
Η μουσική κατέχει ιδιαίτερη και πρωτεύουσα θέση στη λατρεία της εκκλησίας μας. Στην ιστορική της πορεία η μουσική αυτή δέχθηκε σημαντική καλλιέργεια και ανάπτυξη και εξελίχθηκε σε υψηλή τέχνη. Υπηρετήθηκε δε από μία χορεία μεγάλων μελουργών και ψαλτών, μία πολυπληθέστατη σύναξη Ελλήνων συνθετών, οι οποίοι συγκροτούν τον ελληνικομουσικὸ πολιτισμό.
Το έργο αυτών των υπερχιλίων επώνυμων συνθετών της εκκλησιαστικής μας μουσικής, αποτελεί την μουσική μας ταυτότητα, κατατασσόμενο στα υψηλότερα κληροδοτήματά μας (Δημ. Β. Λάσκος, 2010). Με τους όρους «Βυζαντινή» και «Μεταβυζαντινή» μουσική προσδιορίζεται και χαρακτηρίζεται η ελληνική μουσική έκφραση και παράδοση με μια αδιάκοπη συνέχεια και ομοιογένεια περνώντας μέσα από τους μακρους αιώνες του βυζαντινού πολιτισμού. Ως τέχνη η βυζαντινή μουσική αποτελεί έκφανση του βυζαντινού πνεύματος και πολιτισμού και οργανώθηκε από τα μέσα του 10ου αιώνα ή και λίγο νωρίτερα σε πλήρες, αυτοτελές, άρτιο και ομοιογενές σύστημα σημειογραφίας για την τελειότερη δυνατή έκφραση της λατρείας της Ορθόδοξης Ανατολικής εκκλησίας (Γρ. Θ. Στάθης).
Ο Γερμανός μητροπολίτης Νέων Πατρών (ακμή περ. 1660-1685) υπήρξε μια μεγάλη μουσική φυσιογνωμία κι ένας λαμπρός μελουργός και διδάσκαλος των τελών του ιζ’ αιώνα. Πρόκειται για έναν από τους τέσσερις σπουδαιότερους μουσικούς της πρώτης μεγάλης ακμής (1650-1720) της εκκλησιαστικής μουσικής στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (μαζί με τον Χρυσάφη τον νέο, τον Μπαλάσιο ιερέα και τον Πέτρο Μπερεκέτη). Με τη συνθετική, τη διδακτική και την πλούσια αντιγραφική του δράση ο Γερμανός Νέων Πατρών παραμένει ένας από τους σπουδαιότερους εκκλησιαστικούς μουσικούς της νεώτερης ιστορικής περιόδου.
Ο Ιωακείμ Παν. Ανδρέας (Φιλόλογος-Μουσικολόγος) στην υπό κατάθεση διδακτορική διατριβή του αναφέρει ότι ο έξοχος µελοποιός Γερµανός Νέων Πατρών γεννήθηκε (γύρω στα 1620 – 1625) στον Τύρναβο της Θεσσαλίας, «την αρίζηλη πολιτεία Τυρνάβου» όπου και έλαβε τις πρώτες του γνώσεις . Η γενέτειρα του εκείνη την περίοδο είχε εξελιχθεί σε έναν ενδιαφέροντα δίαυλο επικοινωνίας της εποχής – τόσο στα μουσικά πράγματα αλλά και γενικότερα στα εκκλησιαστικά μεταξύ της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλίας και γνωστών κέντρων ψαλτικής δημιουργίας (όπως στην περίπτωση του Γερμανού η Κωνσταντινούπολη).
Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στον Τύρναβο μετέβη στη Κωνσταντινούπολη, όπου διδάχτηκε την ψαλτική τέχνη από τους περίφημους μελοποιούς και διδασκάλους, Γεώργιο Ραιδεστηνό και Χρυσάφη τον νέο. Πίστευε ότι σκοπός του ανθρώπου είναι να αναζητήσει και να αναδείξει τη λογική και αθάνατη ψυχή που κρύβει μέσα του, ότι η μουσική είναι από τους κύριους παράγοντες που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο να κατανοήσει «τας αιτίας και δυνάµεις των πραγµάτων» και ότι µέσα από τη συμφωνία των φωνών η ψαλτική λειτουργεί τόσο σε µια αναγωγική θεολογική προοπτική, όσο και σε µια αµιγώς καλλιτεχνική διάσταση.
Ο Γερμανός, «ο περίφηµος και μελωδός ο πολυθαύµαστος, και κατά πολλά εις την µουσικήν τέχνην περιβόητος» υπήρξε μητροπολίτης Νέων Πατρών (σημερινής Υπάτης) κατά τα έτη 1660-1683. Η θητεία του στη μητρόπολη Νέων Πατρών υπήρξε σύντομη. Στη συνέχεια φαίνεται ότι έζησε και έδρασε στη Βλαχία. Η μεγάλη συµβολή του Γερµανού στην ιστορία και εξέλιξη της ψαλτικής τέχνης έγκειται στην ανανεωτική µατιά της µελοποιίας σε όλα τα είδη και κυρίως στο στιχηραρικό µέλος και στη δηµιουργία προσωπικού ύφους, το οποίο ακολούθησαν και υιοθέτησαν αρκετοί άμεσοι και έµµεσοι μαθητές του. Το σπουδαιότερο από τα έργα του είναι η μελοποίηση (1665) κατά νέον τρόπο, και κατά το καλοφωνικό είδος, του παλαιού Στιχηραρίου.
Το “ασματομελλιρυτόφθογγο” Στιχηράριο του Γερμανού θεωρείται το μελωδικότερο δημιούργημα της ψαλτικής τέχνης και παραμένει από τα πιο σημαντικά μουσικά βιβλία των χρόνων της Τουρκοκρατίας, με μεγάλη χειρόγραφη παράδοση (κυρίως στο Άγιον Όρος), συχνά μάλιστα και ως απλό Δοξαστάριο (σ’ αυτό στηρίχθηκε η νέα μελοποίηση του Δοξασταρίου από τον Ιάκωβο πρωτοψάλτη στο τέλος του 18ου αι.). Εδώ αποτυπώνεται όλη η προηγούμενη ψαλτική παράδοση και εκλεκτικά οι µελωδικότερες θέσεις χρησιμοποιούνται σε µια καινούρια ανανεωτική µορφή, το καλλωπισµένο στιχηραρικό µέλος. Άλλωστε ο ίδιος αναφέρει πως έγραψε το στιχηράριο «αναλεξάµενος εκ πολλών πρωτοτύπων παλαιών τε και νέων» και ότι πρόσθεσε και δικές του µελωδικές γραµµές «καλλονής ένεκα».
Στο όνομά του φέρονται ως καλλωπισμένες Καταβασίες Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών. Πρόκειται για µέλη µε πανηγυρικό κυρίως χαρακτήρα, κοµψοτεχνήµατα από άποψη δοµής και µελισµατικής ανάπτυξης και εκφράζουν αρκετά ενδεικτικά τις καινούριες µουσικές τάσεις και την ελεύθερη αποδέσμευση από τις καθιερωµένες φόρµες της παράδοσης. Επίσης, καλλώπισε το Αναστασιματάριο (βιβλίο πάντως, πιθανότατα, ψευδεπίγραφο σε σύγχυση με το Αναστασιματάριο του Χρυσάφη). Το κύριο μελοποιητικό του έργο περιλαμβάνει Πασαπνοάρια του Όρθρου, Δοξολογίες, Χερουβικά, Κοινωνικά των Κυριακών, της Εβδομάδας και του Ενιαυτού, Μαθήματα, Κρατήματα, και άλλα. O Γερμανός Νέων Πατρών πρέπει να θεωρηθεί ως ο πρώτος που καλλιέργησε συνειδητά (με μεγάλο αριθμό μελών) το νέο είδος των Καλοφωνικών Ειρμών. Oι γνωστοί Καλοφωνικοί Ειρμοί του (μαθητή του ) Μπαλασίου ιερέως είναι, στην πλειονότητά τους, εκείνοι του Γερμανού “καλλωπισμένοι”.
Ο Γερμανός Νέων Πατρών θεωρείται ο εισηγητής του νέου είδους των καλοφωνικών ειρμών, το οποίο καλλιέργησαν ο μαθητής του Μπαλάσης και κυρίως ο Πέτρος Μπερεκέτης και με το πολύπλευρο έργο του αναδείχθηκε ανανεωτής της παραδόσεως και δηµιουργός εκφραστής της ψαλτικής επιτηδεύσεως
Βιβλιογραφία
Ιωακείμ Παν. Ανδρέας (υπό κατάθεση) διδακτορική διατριβή
http://www.e-kere.gr
Η διάδοση και εξέλιξη της Ψαλτικής Τέχνης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (29 Αυγούστου 2014)
Το εικονογραφημένο χειρόγραφο Στιχηράριο του μητροπολίτου Νέων Πατρων Γερμανού, αρ. 44 της Σκήτης Καυσοκαλυβίων, Πηγή: http://agioritikoslogos.blogspot.gr
* Η Πατσή Κωνσταντινιά είναι Διευθύντρια του ΓΕ.Λ Τυρνάβου. Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος Master of Business Administration (MBA) του Staffordshire University
