ΓΡΑΦΕΙ Η Κωνσταντινιά Πατσή*
Μάρτιος του 1897. Οι ενδείξεις για έναν επερχόμενο πόλεμο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας συνεχώς αυξάνονται και πολλές από τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές εφημερίδες στέλνουν ανταποκριτές για να καλύψουν τις εχθροπραξίες. Ο ακριβής αριθμός των πολεμικών ανταποκριτών που έφτασαν στη Θεσσαλία είναι άγνωστος, ωστόσο η μαρτυρία ενός παρατηρητή
κάνει λόγο για παρουσία τριάντα τουλάχιστον πολεμικών ανταποκριτών στη Λάρισα μετά την ελληνική υποχώρηση (23-24 Απριλίου 1897). Μεταξύ τους και η πρώτη γυναίκα πολεμική ανταποκρίτρια, η Cora Crane ( born Cora Ethel Eaton Howarth) , η οποία έφτασε στην Ελλάδα για να περιγράψει τον πόλεμο όπως τον αποτύπωσαν τα μάτια μιας γυναίκας. Η πένα του απεσταλμένου της εφημερίδας, The Chicago Daily Tribune με παραστατικότητα και βέβαια, υποκειμενικότητα στο Φύλλο της 29ης Απριλίου 1897 μεταφέρει τί συνέβη στη Λάρισα τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής ( 23 Απριλίου 1897) όταν η πόλη ξαφνικά αντιμετώπισε την τρομερή καταστροφή αναφέροντας :
Παρακολούθησα όλες τις φάσεις της τελευταίας σοβαρής πάλης του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλία. Όλη τη μέρα η μάχη διεξάγονταν στο Μάτι Τυρνάβου. Οι Τούρκοι κατέβηκαν από τη Μελούνα κατά χιλιάδες. Οι Έλληνες έπρεπε να κρατήσουν τον Μάτι, όπως και τον Τυρναβο και τη Λάρισα. Έξι πυροβολαρχίες πυροβολικού συγκεντρώθηκαν για να σταματήσουν την επίθεση των Τούρκων.
Η μάχη διήρκεσε οκτώ ώρες και ήταν ιδιαίτερα σκληρή ως μονομαχία πυροβολικού. Οι Έλληνες ήταν πολύ καλύτεροι σκοπευτές και προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές, αλλά παράλληλα με την επίθεση οι Τούρκοι περίμεναν τη δημιουργία και την προώθηση 20.000 ξεκούραστων στρατιωτών κατά μήκος των κορυφογραμμών που σχηματίζουν τα σύνορα .
Οι Έλληνες υπερασπίζονταν τα πατρογονικά εδάφη με αξιοθαύμαστο σθένος. Είδα την απελπισμένη επίθεση των Τούρκων και σκέφτηκα ότι στο τέλος της ημέρας οι Έλληνες θα ήταν οι νικητές. Αλλά προς το μεσημέρι από πληροφορίες που έπεσαν στην αντίληψη μου κατάλαβα ότι οι Τούρκοι προετοίμαζαν μια επίθεση, σχέδιο που αποκαλύφθηκε μετέπειτα.
Οι Έλληνες το αντιλήφθηκαν πολύ αργά, αλλά, επιπλέον, δεν είχαν καινούργια στρατεύματα. Οι άνδρες αγωνίζονταν πέντε ημέρες, από τις οποίες τις τελευταίες δυο, αν όχι με καθόλου, με πολύ λίγο φαγητό. Και ύπνο καθόλου. Δύο εβδομάδες οι Έλληνες πολεμούσαν. Το πρωινό είχα δει τους άντρες να τρικλίζουν από την κόπωση. Ένας άνδρας στον οποίο προσέφερα ψωμί μου είπε: «Θα μπορούσαμε να φάμε τις πέτρες σαν ελιές. Πώς μπορούμε να πολεμήσουμε, αν δεν υπάρχει φαγητό; ”
Όταν η μέρα έφτασε στο τέλος και η ανάπαυση ήταν αναμενόμενη και η επίθεση του πυροβολικού είχε ήδη χαλαρώσει, οι Τούρκοι έδειξαν ξαφνικά το παιχνίδι τους και 20.000 ξεκούραστοι στρατιώτες οδηγήθηκαν στην πρώτη γραμμή. Έφυγα αμέσως. Όλα τελείωσαν, σκέφτηκα. Η πάλη ήταν αδύνατη. Η νύχτα θα έρθει σύντομα.
Έβλεπα αξιωματικούς που εξακολουθούσαν να διατάσσουν τους άνδρες. Το γενναίο πυροβολικό δεν θα σιωπούσε, αλλά οι αξιωματικοί είχαν αντιληφθεί ότι δεν μπορούσαν πια να αντισταθούν στους ξεκούραστους στρατιώτες που τους επιτίθενται. Η εντολή για υποχώρηση είχε δοθεί. Καθώς οι άνδρες το αντιλαμβάνονταν ξαφνικά, υπέθεταν ότι όλα χάθηκαν.
Οι ξένοι και οι Έλληνες στρατιώτες ήθελαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο να προχωρήσουν. Δεν είχαν εκπαιδευτεί σε περίοδο ειρήνης για μια ομαλή υποχώρηση. Κατά συνέπεια, η εντολή τους έριξε σε απερίγραπτη σύγχυση. Οι άνδρες άφησαν τις θέσεις τους. Οι αξιωματικοί δεν μπόρεσαν να τους συγκρατήσουν. Η ιδέα της υποχώρησης τους εξόργιζε όλους. Η νύχτα έπεφτε. Οι στρατιώτες πίστευαν ότι οι Τούρκοι θα σφαγιάσουν όλους τους πληγωμένους συμπολεμιστές τους και γι αυτό έπρεπε αμέσως να καταφύγουν στη Λάρισα. Η θέα των επερχόμενων 12.000 ανδρών οδήγησε στην πανωλεθρία.
Ξαφνικά άκουσα να αντηχεί η φράση: “Το τουρκικό ιππικό έρχεται!”
Αυτό έβαλε τέλος σε όλη την αντίσταση. Η φήμη για την αγριότητα των Κούρδων που αποτελούσαν αυτό το σώμα είχε από καιρό εδραιωθεί. Σε πέντε λεπτά έβλεπα τον πιο άγριο πανικό να κυριαρχεί. Όλοι έφυγαν προς τον δρόμο που οδηγούσε στη Λάρισα. Στο σκοτάδι μπορούσα να ακούσω τις κατάρες και τους όρκους των τραυματιών, οι οποίοι καταπατήθηκαν από τους στρατιώτες. Πανικός επικρατούσε παντού. Είδα δυο ελληνικά συντάγματα πεζικού να πυροβολούν το ένα το άλλο. Ακόμη η κραυγή του πανικού που έτρεχε στα δρόμο έσκιζε τη σιγαλιά της νύχτας. Οι Έλληνες αξιωματικοί ιππικού, βλέποντας ότι δεν μπορούσαν να σταματήσουν το ρεύμα, διέταξαν την υποχώρηση για να σώσουν τα όπλα. Αν οι Τούρκοι προχωρούσαν ή έκαναν επίθεση , κανένας δεν θα είχε σωθεί, αλλά οι Έλληνες δεν μπορούσαν να καταλάβουν την υποχώρηση χωρίς ήττα. Όταν είδα ότι όλα τελείωσαν, ακολούθησα με το άλογο τους στρατιώτες που υποχωρούσαν. Έφθασα στον Τύρναβο σε λιγότερο από μία ώρα. Το ρολόι έδειχνε τότε 7:00 μ.μ.
Με γρήγορο καλπασμό έφτασα στη Λάρισα κατά τις 8:00μ.μ . Μαζί με εμένα έφτασαν και οι αγγελιαφόροι. Σε λίγο άρχισαν να φτάνουν και οι στρατιώτες, αλλά ήταν λίγοι και δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τα συμβάντα . Καθώς ήταν η Μεγάλη Παρασκευή για τους Έλληνες, σύμφωνα με το έθιμο, μια πομπή ολόκληρου του λαού περνούσε μέσα από την πόλη συμβολίζοντας τον θάνατο και την ταφή του Χριστού. Όλοι οι άνθρωποι, οι αξιωματικοί, οι στρατιώτες, τα παιδιά, οι γυναίκες, έφεραν μικρά φώτα τα οποία τρεμόπαιζαν στον άνεμο. Οι αξιωματικοί άνοιγαν δρόμο μέσα από το πλήθος, φωνάζοντας: «Πρώτα ο πόλεμος!! Κάντε τόπο!”
Η γενική αίσθηση του πλήθους ήταν ότι κάτι ήταν λάθος. Όλοι ήταν φοβισμένοι και απαντούσαν στις προσευχές του ιερέα, επαναλαμβάνοντας “Κύριε, Ελέησον “. Ήταν το πιο εντυπωσιακό θέαμα που έχω δει ποτέ. Οι μιναρέδες των τζαμιών στέκονταν στο ανοιχτό φως πάνω από το πλήθος. Το σύμβολο των Τούρκων που υπήρχαν- και για μένα -των Τούρκων που επρόκειτο να γίνουν κύριοι της πόλης. Όταν έφθασα στο παλάτι του διαδόχου Κωνσταντίνου, οι αξιωματικοί έτρεχαν μέσα-έξω. Οι αγγελιοφόροι στέλνονταν προς όλες τις κατευθύνσεις. Βρήκα τον Πρίγκιπα να κοιτάζει ανήσυχος και αγχωμένος. Δεν υπήρχε ποτέ πρόβλεψη για υποχώρηση. Οι αξιωματικοί αναλώνονταν σε μάταιες συζητήσεις. Ότι το πρώτο πράγμα ήταν να σταματήσουν την υποχώρηση των στρατιωτών, όλοι φαινόταν να το ξεχνάνε. Οι αγγελιοφόροι στέλνονταν στο Νεζερό, στο Ρεβένι και στο Μπουγάζι να διατάξουν γενική υποχώρηση. Η συζήτηση έγινε, αλλά δεν επιλύθηκε, αν θα έπρεπε να κρατηθεί η Λάρισα ή όχι. Βγήκα στους δρόμους, να δω την πόλη. Το θέαμα δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Παντού στρατιώτες και αξιωματικοί με πυροβολικό και κάρα. Οι πρώτες αφίξεις Ελλήνων στρατιωτών στις πύλες της πόλης, θεωρούνταν εχθρικές. Αλλά η αλήθεια γίνονταν σύντομα γνωστή, και η είσοδος επιτρεπόταν. Είδα τους αξιωματικούς να κοιμούνται σε όλους τους καφενέδες, «νεκροί» από την κόπωση. Οι στρατιώτες είχαν πάρει θέση ανάμεσα τους και δεν μπορούσαν να απαντήσουν σε τίποτα. Δεν γνώριζαν τίποτα και ζητούσαν φαγητό και ύπνο. Συναντήθηκα με Άγγλους και Δανούς στρατιωτικούς, οι οποίοι πίστευαν ότι η υποχώρηση ήταν μια κίνηση για να παρασύρουν τους Τούρκους . Δεν είχαν απελπιστεί ακόμη. Όταν είδαν ότι δεν γίνονταν καμία προσπάθεια για ανασύνταξη του στρατεύματος , ακολούθησαν το δικό τους δρόμο. Ήταν απολύτως χωρίς τάξη. Οι αξιωματικοί είχαν μια αόριστη ιδέα ότι κάτι έπρεπε να γίνει το πρωί για την υπεράσπιση της Λάρισας. Ήταν τότε περίπου η 10η ώρα. Πήγα στις πύλες. Τα στρατεύματα ακόμα εισέρχονταν στην πόλη. Οι πολίτες άρχισαν να συνειδητοποιούν την καταστροφή. Είδα στα σπίτια τους ανθρώπους να συσκευάζουν όλα τα πολύτιμα αντικείμενά τους και να φεύγουν προς τη Βόλο ή την Αθήνα. Η ίδια κατάσταση των πραγμάτων διήρκεσε μέχρι και τις πρώτες πρωινές ώρες. Οι άνθρωποι έφευγαν σε μεγαλύτερους αριθμούς όσο περνούσε η ώρα. Σκέφτηκα ότι είναι συνετό να φροντίσω τον εαυτό μου σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Πήρα άλογα και το άφησα με φρουρά στην πόλη. Στο ίδιο μέρος ανακάλυψα και τα άλογα που είχαν σε περίπτωση που οι πρίγκιπες έπρεπε να απομακρυνθούν.
Επέστρεψα στο σημείο που ήταν συγκεντρωμένοι οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες και διαπίστωσα ότι επικρατούσε η ίδια κατάσταση σύγχυσης. Η άποψη που επικράτησε ήταν ότι η Λάρισα έπρεπε να εγκαταλειφθεί μέχρι την 4η πρωινή ώρα. Η απόφαση ήταν οριστικ
ή. Ο ήλιος ξεπρόβαλε στην πόλη, όπου ήδη είχαν συγκεντρωθεί περίπου 10.000 κάτοικοι και 4.000 στρατιώτες, οι οποίοι βρίσκονταν σε κατάσταση πανικού. Καθώς περνούσα να εξακριβώσω εάν πλησίαζαν οι Τούρκοι, είδα τον πρίγκιπα Νικόλαο. Χαιρετηθήκαμε. Έξω από την πόλη μεγάλες σειρές αρμάτων γεμάτα από παιδιά και γυναίκες και όλα τα εργαλεία της καθημερινής ζωής. Οι άνδρες ακολουθούσαν πεζοί οδηγώντας τις βοάμαξες.
Οι πέντε ανταποκριτές των εφημερίδων που βρισκόταν σε μεγάλο πανικό είχαν διαφύγει τον θάνατο σαν από θαύμα.
Οι πρώτες ώρες της ημέρας που ξημέρωσε βρήκαν τους Έλληνες αξιωματικούς να προωθούν τα στρατεύματα στα Φάρσαλα. Τα στρατεύματα συνέχισαν την πορεία τους χωρίς καθόλου ξεκούραση και λέγονταν ότι πολλοί στρατιώτες είχαν να δοκιμάσουν φαγητό από την Παρασκευή.
Όταν έγινε γνωστό ότι η Λάρισα έπρεπε να εγκαταλειφθεί, υπήρχε ένας άλλος πανικός: οι γυναίκες και ακόμη και τα παιδιά έσφιγγαν τα χέρια τους γύρω από τους λαιμούς τους δείχνοντας τί περίμεναν από τους Τούρκους και σε ένα απίστευτα μικρό χρονικό διάστημα οι δρόμοι που οδηγούσαν στα Φάρσαλα και στο Βόλο ήταν γεμάτοι με ανθρώπους, οχήματα και ζώα, τα τελευταία φορτωμένα με κάθε είδους οικιακά αντικείμενα.
Οι τραυματίες μεταφέρθηκαν με βιασύνη στο σιδηρόδρομο. Το νοσοκομείο εκκενώθηκε σε μισή ώρα από τους 400 τραυματίες. Το πρώτο τρένο έφτασε στις 6:00 π.μ. Ήδη χιλιάδες κατοίκων είχαν καταφύγει στο σταθμό για να σωθούν. Είχε αποδειχθεί ότι η πόλη είχε εγκαταλειφθεί στο έλεος των Τούρκων. Ήταν ένα σπαραξικάρδιο σημάδι. Γυναίκες που κρατούσαν σφιχτά τα παιδιά τους ζητούσαν από τους στρατιώτες να τους παραχωρήσουν τις θέσεις στις αμαξοστοιχίες. Μέχρι την 2η απογευματινή ώρα είχαν φύγει τα τρένα. Περίπου 4.000 άνθρωποι έμειναν πίσω. Δεν τολμώ να φανταστώ τι συνέβη. Στις 2 το απόγευμα, όταν έφυγε το τελευταίο τρένο, ακούσαμε ξεκάθαρα πυροβολισμούς έξω από την πόλη. Οι Τούρκοι προχωρούσαν κι έμπαιναν στην Λάρισα.
Ο ανταποκριτής της εφημερίδας δεν ακολούθησε τον ελληνικό στρατό που πήγαινε στα Φάρσαλα, αλλά προτίμησε να πάει στον Βόλο, όπου υπήρχε πανικός – σχεδόν ίδιος με εκείνον που είχε δει λίγες ώρες πριν στη Λάρισα. Οι φυγάδες φτάνουν στον Βόλο κάθε λίγα λεπτά και διαδίδουν φήμες ότι οι Τούρκοι θα έμπαιναν στην πόλη μέσα σε λίγες ώρες.
Πηγές:
Εφημερίδα, The Chicago Daily Tribune, Volume LVI, No.119, Thursday April 29 1897.
Εφημερίδα, The Chicago Sunday Tribune, Volume LVI, No.115, Sunday April 25 1897.
“THE GRECO-TURKISH WAR-PANIC STRICKEN BEHAVIOR OF THE EVZONE REGIMENT DURING THE NIGHT RETREAT TO LARISSA”, published in “Harper’s Weekly” May 1897.
GRECO TURKISH WAR Panic Stricken Flight of Greeks from Larissa old Print 1897 Illustrated London News
Rout of the Greeks at Larissa, Greco-Turkish War, 24 April 1897. French educational card, late 19th/early 20th century.
* Η Κωνσταντινιά Πατσή είναι Διευθύντρια του ΓΕ.Λ Τυρνάβου. Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος Master of Business Administration (MBA) του Staffordshire University
