ΓΡΑΦΕΙ Η Δέσποινα Καλπακίδου, φιλόλογος, μέλος των Αλησμόνητων Πατρίδων, Λάρισας
Τα Καλαντόφωτα – το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα – ήταν για τους Έλληνες του Πόντου όχι μόνο η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης αλλά και μια περίοδος με πληθώρα μαγικών στοιχείων και προχριστιανικών επιβιώσεων.
Η γιορτή των Χριστουγέννων κατείχε ιδιαίτερη θέση στη ζωή τους, καθώς προετοιμάζονταν πολλές ημέρες πριν τηρώντας με ευλάβεια τη νηστεία τους, ώστε να δεχτούν τη γέννηση του Θεανθρώπου. Την παραμονή σταματούσαν όλες τις εξωτερικές δουλειές κι έβαζαν στο τζάκι τους το ειδικά κομμένο για την ημέρα ξύλο, το χριστοκούρ’, που θα έκαιγε για τρία μερόνυχτα. Σε κάποιες περιοχές από την παραμονή κρεμούσαν στο εικονοστάσι σταυρωτά κλαδιά φουντουκιάς ή καρυδιάς. Παρέες παιδιών μέχρι 14 ετών, κρατώντας φαναράκια, έλεγαν τα κάλαντα στα συγγενικά και φιλικά σπίτια λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα φιλέματα, δώρα, ή ακόμα και χρήματα.
Χριστός γεννέθεν, χαράν ’ς σον κόσμον,
χα καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα.
Τα χαράματα χτυπούσε η καμπάνα και πήγαιναν όλοι στην εκκλησία. Το τέλος της Θείας Λειτουργίας γινόταν με το πρώτο φως του ήλιου, οπότε και οι Έλληνες του Πόντου γυρνούσαν σπίτι τους για να βιώσουν οικογενειακές στιγμές με τους οικείους τους.
Πρωτοχρονιά
Η αλλαγή του χρόνου βρίσκει τις ποντιακές οικογένειες να κόβουν την πατροπαράδοτη βασιλόπιτα. Με σεβασμό πάντα στα θεία, το πρώτο και το δεύτερο κομμάτι αφιερώνονται στον Χριστό και την Παναγία. Το τρίτο κομμάτι στον Άγιο Βασίλειο, το τέταρτο στους φτωχούς, το πέμπτο στο σπίτι και τα υπόλοιπα μοιράζονται στα μέλη της οικογένειας. Εάν το φλουρί βρισκόταν στα πρώτα τρία κομμάτια, το πήγαιναν στην εκκλησία και ύστερα φυλασσόταν δίπλα στο εικονοστάσι του σπιτιού. Ο αρχηγός της οικογένειας, μετά το κόψιμο της βασιλόπιτας, έπαιρνε στα χέρια του ένα πιάτο με επτά ζευγάρια λεφτοκαρυών (φουντούκια) και ένα μονό, και ρίχνοντάς τα στον αέρα έλεγε τρεις φορές: «Φύγαμε από τον παλαιό χρόνο, στο χρόνο καλό».
Στα πρωτοχρονιάτικα όμως έθιμα, ιδιαίτερη θέση είχε το έθιμο του καλαντόνερου. Στον Πόντο τον Ιανουάριο τον ονομάζουν Καλαντάρη, από τα κάλαντα που έψαλλαν τα παιδιά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Ξημερώματα λοιπόν Πρωτοχρονιάς, ένα κορίτσι του σπιτιού ή όποιος ξυπνoύσε πρώτος, ανάλογα με τα έθιμα κάθε περιοχής, είχε την υποχρέωση να φέρει από το πηγάδι το πρώτο νερό, το οποίο το ονόμαζαν καλαντόνερον. Ο «απεσταλμένος» έπαιρνε τα τυχερά λεφτοκάρυα και στη διάρκεια της διαδρομής δεν έπρεπε να μιλήσει με κανέναν. Γυρνώντας στο σπίτι όλοι πλένονταν με το καλαντόνερο και εύχονταν ο ένας στον άλλον καλή χρονιά. Το καλαντόνερο γέμιζε όλα τα δοχεία του σπιτιού, γιατί είχε και άλλες χρήσεις. Μ΄ αυτό ράντιζαν το σπίτι, την αυλή, τα χωράφια και τα ζώα τους. Το ανακάτευαν με τον αγιασμό των Φώτων και το είχαν σα φάρμακο.
Ποδαρικό στα σπίτια των Ποντίων την ημέρα της Πρωτοχρονιάς έβαζαν να κάνουν τα παιδιά, ως δείγμα καλοτυχίας για τη νέα χρονιά.
Οι Πόντιοι, με κάποιες μικροδιαφορές ανά περιοχή, εκτός από τις καθαρά χριστιανικές παραδόσεις, το Δωδεκαήμερο αναβίωναν και αρχαία έθιμα. Έτσι διατηρείται μέχρι τις μέρες μας το έθιμο των Μωμόγερων. Τα Μωμογέρια είναι κατάλοιπο αρχαίων μιμητικών παραστάσεων. Νέοι, πολλές φορές και γέροι, φορούσαν παλιά ρούχα, κρεμούσαν κουδούνια, σκέπαζαν το πρόσωπό τους με μουτσούνες (μάσκες) ή στορέας (ζωγραφιές) και παριστάνοντας κυρίως τον γιατρό, τη νύφη, τον τράγο και τον διάβολο γύριζαν όλο το χωριό με τη συνοδεία λύρας ή νταουλιού.. Οι αυτοσχέδιες παραστάσεις ήταν πολύ διασκεδαστικές και «αμείβονταν» από τον κόσμο με φιλοδωρήματα και φαγητό.
Φώτα
Το Δωδεκαήμερο τελειώνει με τη γιορτή των Φώτων. Σύμφωνα με την παράδοση των Ποντίων, την ημέρα που αγιάζουν τα ύδατα σταματούν να τριγυρίζουν μέσα στη νύχτα και να πειράζουν τους ανθρώπους τα πιζηλά (οι καλικάντζαροι). Όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, πίστευαν ότι ο Άδης είναι «ανοιχτός» αυτές τις μέρες και ότι οι ψυχές παίρνουν διάφορες μορφές. Έτσι, λοιπόν, έπρεπε να εφευρεθούν τρόποι, ώστε να κρατήσουν μακριά από κάθε σπίτι τα δαιμόνια αυτά. Ο πιο διαδεδομένος και… αποτελεσματικός τρόπος, σ΄ολόκληρο τον Πόντο, ήταν το καλαντοκούρ΄. Ήταν ένα χοντρό κούτσουρο που έκαιγε στο τζάκι κάθε βράδυ, ιδιαίτερα, όμως, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Η φωτιά κρατά μακριά το δαιμόνιο και… ακόμα κι αν τολμήσει να πλησιάσει, το καίει! Έτσι εξηγούσαν τους περίεργους θορύβους στο τζάκι. Αν για κάποιο λόγο έσβηνε η φωτιά, το θεωρούσαν κακό σημάδι.
Με τα Θεοφάνεια, που ήταν και είναι από τις πιο λαμπρές γιορτές της Χριστιανοσύνης, έκλεινε και το Δωδεκαήμερο. Παραμονή των Φώτων γινόταν ο αγιασμός μόνο μέσα στην εκκλησία και πάνω σε μια εξέδρα στολισμένη με κλαδιά. Κατόπιν ο παπάς γυρνούσε σε όλα τα σπίτια και τα άγιαζε ψάλλοντας. Την ημέρα αυτή κρατούσαν αυστηρή νηστεία και δεν έτρωγαν ούτε λάδι. Μάλιστα σε πολλά χωριά του Πόντου, όποιος δε νήστευε και δεν συμφιλιωνόταν μ’ εκείνον που ήταν μαλωμένος, γινόταν αποσυνάγωγος και οι συγχωριανοί του δεν τον επισκέπτονταν.
Η θεία λειτουργία
Στην Τραπεζούντα η λειτουργία των Φώτων άρχιζε τις πρώτες πρωινές ώρες. Μετά την απόλυση των ενοριακών ναών, μαζεύονταν όλοι στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου και με επικεφαλής τον Μητροπολίτη κατευθύνονταν στο σημείο όπου γινόταν η κατάδυση του Σταυρού στη Μαύρη Θάλασσα, που πολλές φορές ήταν φουρτουνιασμένη. Την τελετή την παρακολουθούσαν ακόμα και Τούρκοι. Κατόπιν, αφού τελείωνε η τελετή κατάδυσης του Σταυρού, τον περιέφεραν στα σπίτια, προνομιακά οι τελειόφοιτοι του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας. Τα χρήματα που συγκέντρωναν τα διέθεταν για τα ευαγή ιδρύματα της πόλης. Το γεγονός της περιφοράς του Σταυρού, οι τελειόφοιτοι του Φροντιστηρίου, το θεωρούσαν τιμητική και περίβλεπτη πράξη.
Τα έθιμα αυτά, όπως καταγράφηκαν μέσα από έρευνες που έγιναν, μας δίνουν την εικόνα ενός γένους που εξακολουθεί να υφίσταται. Η αγωνία για την διατήρηση της παράδοσης, καθιστά την Παράδοση μια έννοια πιο δυναμική ακόμη και από την πατρίδα. Έτσι η έννοια της πατρίδας υπάρχει στο χρόνο και όχι μόνο σε ένα συγκεκριμένο τόπο. Οι Πόντιοι συνεπώς, όπου κι αν κατοικούν αγωνίζονται να διατηρήσουν τις ρίζες τους. Μ’ αυτές τις σκέψεις και νιώθοντας βαθιά κατάνυξη για το θείο γεγονός της γέννησης του Χριστού ευχόμαστε σε όλους «Καλά και ευλογημένα Χριστούγεννα».
