Λίγα μέτρα πριν μπεις στην Χαλκηδόνα, από Θεσσαλονίκη, και σε ένα δρόμο που καταλήγει σε χωράφια βρίσκεται μια μικρή πέτρινη εκκλησία που κάποιοι ονομάζουν Ζωοδόχου Πηγής και κάποιοι Πέτρου και Παύλου. Δίπλα της υπάρχει ένας μιναρές, που μαρτυρά το πέρασμα των Οθωμανών από την περιοχή.
Η περιήγηση για τις ανάγκες του ρεπορτάζ για τα Οθωμανικά κτήρια της περιοχής με έφερε αντιμέτωπο με μια μοναδική ανακάλυψη, ενώ προχώρησα στη φωτογράφιση μην ξέροντας ποιος ακριβώς είναι ο… πρωταγωνιστής μου, με την έρευνα που ακολούθησε να ρίχνει φως στα απομεινάρια μιας ιστορίας που χάνεται στην εποχή του Βυζαντίου!
Στον περίβολο της εκκλησίας εκτός του μιναρέ υπάρχει ένα μοναδικό νεκροταφείο, το μεγαλύτερο μεσαιωνικό νεκροταφείο στη Ελλάδα, με δεκάδες σταυρούς που μοιάζουν με κέλτικους. Οι κέλτικοι πέτρινοι σταυροί είναι διάσπαρτοι στον χώρο, κάποιοι από αυτούς μισοθαμμένοι στο έδαφος και κάποιοι κατεστραμμένοι.
Το νεκροταφείο αυτό ανήκει στους Βογόμιλους, μία αίρεση που ήκμασε στο Βυζάντιο από τον 9ο μέχρι τον 12ο αιώνα.
Για μια στιγμή μου φάνηκε παράξενο πώς άντεξαν αυτοί οι σταυροί στο πέρασμα των χρόνων και δεν καταστράφηκαν από φανατικούς χριστιανούς, που σε αρκετές ιστορικές στιγμές συνήθιζαν να χτίζουν εκκλησίες στα ερείπια αρχαίων ελληνικών ναών και να καταστρέφουν κάθε τη μη ορθόδοξο. Την απάντηση μου την έδωσε η βάση του μιναρέ που σώζεται λίγα μέτρα πιο πέρα.
Στα τέλη του 14ου αιώνα, με την έλευση των Οθωμανών, η παλιά βυζαντινή εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Κάποιοι από τους κατοίκους της περιοχής ήταν νεοφερμένοι Τούρκοι. Ανάμεσά τους υπήρχαν και πρώην Βογόμιλοι της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας που εξισλαμίστηκαν οπότε και σεβάστηκαν τους τάφους των προγόνων τους και τα σύμβολα της «παλιάς θρησκείας» τους. Έτσι οι μεσαιωνικοί τάφοι παρέμειναν σχεδόν ανέπαφοι μέχρι το 1923, οπότε και οι μουσουλμάνοι έφυγαν με την ανταλλαγή των πληθυσμών στην Τουρκία.
Σημαντικές φθορές υπέστησαν αργότερα από τυμβωρύχους και επιτήδειους που κατέστρεψαν αρκετούς από τους σταυρούς.
Η Μελίνα Μερκούρη ως Υπουργός Πολιτισμού, κήρυξε διατηρητέο το νεκροταφείο της Χαλκηδόνας, για να αφεθεί όμως έκτοτε στην τύχη του. Βογομιλικά μνημεία όπως αυτό της Χαλκηδόνας υπήρχαν πολλά στην περιοχή της Πέλλας, όμως δεν είχαν την ίδια τύχη με αυτό.
Η ΑΙΡΕΣΗ
Σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα η αίρεση ξεκίνησε από το Πλόβντιβ της Βουλγαρίας τον 10ο αιώνα και ονομάστηκε έτσι από το Μπογκ (Θεός) και μιλ (φίλος, αγαπητός), Μπογκομίλοι (αγαπητοί στο Θεό ή Θεόφιλοι).
Ο Βογομιλισμός διαδόθηκε σε όλο το Βυζάντιο και καταπολεμήθηκε λυσσαλέα και απωθήθηκε προς τα Βαλκάνια κυρίως από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό τον 11ο και 12ο αιώνα. Μεγάλο κέντρο τότε θεωρούταν ο οικισμός Όστροβο (Άρνισσα Πέλλας), το οποίο και κάηκε ολοσχερώς.
Όπως επισημαίνει στην αναλυτική έρευνα του ο Γεώργιος Στάμκος, στο βιβλίο του «Οι πρόδρομοι των Βογομίλων στη σκιά του Άλλου Θεού», η βασική ιδέα των Βογόμιλων ήταν ότι ο Ουρανός ανήκει στον Θεό και η γη στον Σατανά. Πίστευαν ότι ο σατανάς ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Θεού και τον αποκαλούσαν Σαταναήλ. Θεωρούσαν ότι οι Ρωμαίοι και η Εκκλησία είναι εκπρόσωποι του σατανά από τη στιγμή που εξουσίαζαν τη «σατανική» γη και τον υλικό της κόσμο. Κατά τους Βογομίλους το σώμα του ανθρώπου φτιάχτηκε από τον σατανά, αλλά η ψυχή του από τον Θεό. Κάποια στιγμή ο Σαταναήλ παρουσιάστηκε στον κόσμο ως ο ανώτερος και απόλυτος Θεός και ο πραγματικός Θεός έστειλε τον Ιησού για να προστατεύσει τον άνθρωπο.
Με την ανάσταση ο Ιησούς νίκησε τον Σαταναήλ, που έχασε τη θεϊκή του δύναμη και μετονομάστηκε σε σατανά.
Οι πρώτοι Βογόμιλοι απέρριπταν την Παλαιά Διαθήκη. Μετέπειτα δέχτηκαν από την Παλαιά Διαθήκη τους Ψαλμούς και τα δεκαέξι βιβλία των Προφητειών. Από την Καινή Διαθήκη σέβονταν περισσότερο τα Ευαγγέλια του Ιωάννη, ωστόσο, τα ερμήνευαν διαφορετικά.
Υποστήριζαν ότι η ζωή του Χριστού ήταν συμβολική και πως υπήρχαν και άλλες «αλήθειες», οι οποίες αποσιωπήθηκαν από την Εκκλησία. Ο σταυρός θεωρούνταν σύμβολο του σατανά, καθώς πάνω του πέθανε ο Χριστός.
Αρνούνταν επίσης, την εκκλησία, την ύπαρξη των Αγίων και τα μυστήρια. Ζούσαν ασκητικά. Απέφευγαν να τρώνε κρέας, να πίνουν κρασί και να σκοτώνουν ζώα.
Ωστόσο, για να επιβιώσει η κοινωνία είχαν δεχτεί ότι κάποιοι θα εργάζονται και θα κάνουν παιδιά. Γι’ αυτό χωρίζονταν στους «Τέλειους», δηλαδή εκείνους που ζούσαν ασκητικά και σκοπός τους ήταν να διαδώσουν τις διδασκαλίες τους, και στους «Πιστούς» που μπορούσαν να ζουν μια απλή καθημερινή ζωή…
ΟΙ ΑΝΤΙΕΞΟΥΣΙΑΣΤΕΣ…
Πρώτοι εκφραστές του ήταν φτωχοί αγρότες των Βαλκανίων, οι οποίοι στο όνομα του Βογομιλισμού συσπειρώθηκαν ενάντια στην εξουσία. Πέρα από τις διδασκαλίες που αφορούσαν τη θρησκεία, οι Βογόμιλοι δημιούργησαν ένα αντιεξουσιαστικό και αντιφεουδαρχικό κίνημα.
Ο Βογομιλισμός ήταν ένα κοινωνικό-πολιτικό κίνημα του Μεσαίωνα με θρησκευτικό «περίβλημα». Πέρα από το γεγονός ότι ήταν εχθρικοί προς τους Ρωμαίους, επιτίθονταν σε όλες τις ανώτερες τάξεις. Μεγαλοκτηματίες, κληρικοί και αξιωματούχοι ήταν στο στόχαστρό τους. Κήρυτταν την ανυπακοή στο κράτος, την αριστοκρατία και την Εκκλησία. Ο Κοσμάς ο ιερέας έγραφε: «Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Τσάρο, γελοιοποιούν τους ανώτερους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν τους δούλους να υπακούουν στους κυρίους τους» .
Έτσι, θεωρήθηκαν «εχθροί του κράτους» και της επίσημης Εκκλησίας και κυνηγήθηκαν. Κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού από το 1081 ως το 1118, οι Βογόμιλοι διώχτηκαν ανηλεώς, ενώ σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές πολλοί κάηκαν ζωντανοί. Κατά τον 12ο αιώνα δέχτηκαν ισχυρό χτύπημα από τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Α’ Κομνηνό, τον Σέρβο βασιλιά Στέφανο Νεμάνια και τον Βούλγαρο τσάρο Βόρις. Παρ’ όλα αυτά, συνέχισαν να υπάρχουν και να διαδίδουν τις ιδέες τους.
Πολλοί εγκαταστάθηκαν σε ευρωπαϊκές χώρες, όπως στην Ιταλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Από τον 13ο έως τον 15ο αιώνα κέντρο του Βογομιλισμού ήταν η Βοσνία, όπου κατασκευάστηκε και η πρώτη αναγνωρισμένη από το κράτος βογομιλικού τύπου εκκλησία.
Τον 15ο αιώνα ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών κατέτασσε τους Βογόμιλους σε έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους για την ορθοδοξία και τους χαρακτήριζε «ανθρωπάρια δυσσεβέστατα».
Σιγά σιγά μετά από πολύχρονες διώξεις τα μέλη της θρησκευτικής αίρεσης αφομοιώθηκαν και ασπάστηκαν την κυρίαρχη θρησκεία του τόπου όπου ζούσαν.
Για παράδειγμα, στη Βοσνία εξισλαμίστηκαν και στη Βουλγαρία έγιναν Καθολικοί….
Έρευνα – Επιμέλεια – Φωτογραφίες : Δημήτρης Καστανάρας
