ΓΡΑΦΕΙ Ο Ρωμανός Ρωμαΐδης, για τον Αστρονομικό Παρατηρησιακό Όμιλο Λάρισας (A-Polaris),
Καθημερινά, ο ήλιος φτάνει στο μέγιστο ύψος του στον ουρανό το μεσημέρι. Αυτό το μεσημβρινό ύψος του ήλιου δεν είναι ίδιο κάθε μέρα αλλά ακολουθεί έναν ετήσιο κύκλο, με ελάχιστο ύψος κατά το Χειμερινό ηλιοστάσιο και μέγιστο κατά το Θερινό ηλιοστάσιο.
Για το βόρειο ημισφαίριο της γης, το Χειμερινό ηλιοστάσιο συμβαίνει κάθε χρόνο στις 21 ή 22 Δεκεμβρίου (πολύ σπανιότερα στις 20 ή 23 Δεκεμβρίου). Την ίδια στιγμή, στο νότιο ημισφαίριο λαμβάνει χώρα το Θερινό ηλιοστάσιο. Τα αντίστροφα συμβαίνουν έξι μήνες μετά, γύρω στις 21 Ιουνίου. Κατά το Χειμερινό ηλιοστάσιο παρατηρείται η μικρότερη ημέρα του χρόνου (και επομένως η μεγαλύτερη νύχτα) – και αντίστροφα κατά το Θερινό.
Το φετινό Χειμερινό ηλιοστάσιο θα συμβεί στις 17:59 (ώρα Ελλάδας) την Τρίτη 21 Δεκεμβρίου.
Το Χειμερινό ηλιοστάσιο ορίζει τυπικά την έναρξη του «αστρονομικού χειμώνα» και το Θερινό του «αστρονομικού θέρους». Από τις 21 Δεκεμβρίου οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν μέχρι το Θερινό ηλιοστάσιο τον Ιούνιο, οπότε αρχίζουν πάλι να μικραίνουν. Ανάμεσα στα ηλιοστάσια και σε ίση χρονική απόσταση από αυτά, συμβαίνουν η εαρινή και η φθινοπωρινή ισημερία, οπότε εξισώνεται η διάρκεια ημέρας και νύχτας. Οι αστρονομικός χειμώνας και το αστρονομικό θέρος διαχωρίζονται από τις αντίστοιχες «μετεωρολογικές ή ημερολογιακές» εποχές που ξεκινούν τρεις εβδομάδες νωρίτερα, στην αρχή των αντίστοιχων μηνών.
Η λέξη «ηλιοστάσιο» περιέχει το «ήλιος» και «στάση». Ονομάστηκε έτσι επειδή τότε ο μεσημβρινός ήλιος σταματά την εξαμηνιαία κίνησή του προς τα κάτω (χειμερινό) ή προς τα πάνω (θερινό), και αρχίζει την αντίστροφη κίνηση. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλες αυτές είναι φαινομενικές κινήσεις του ήλιου, όπως παρατηρούνται από ένα σταθερό τόπο στη διάρκεια ενός έτους. Οφείλονται, όπως θα δούμε, στη σταθερή και τυχαία κλίση των 23,4° που παρουσιάζει ο νοητός άξονας περιστροφής της Γης ως προς το επίπεδο της ετήσιας τροχιάς της γύρω από τον Ήλιο (εκλειπτική).
Ο ρόλος της κλίσης του άξονα της Γης για τις εποχές.
Σ’ αυτήν ακριβώς την κλίση του άξονα οφείλονται οι εναλλαγές των εποχών: Η ύπαρξη της κλίσης, σε συνδυασμό με την ετήσια κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο, προκαλεί αναγκαστικά τη συνεχή μεταβολή της γωνίας με την οποία πέφτουν οι ηλιακές ακτίνες στα διάφορα γεωγραφικά πλάτη του σφαιρικού μας πλανήτη. Έτσι, στην πορεία του έτους σε ένα τόπο οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν πιο κάθετα το καλοκαίρι, αφού τότε αυτός ο τόπος είναι «στραμμένος» περισσότερο προς τον ήλιο, ενώ το χειμώνα πέφτουν πιο πλάγια κι έτσι η ίδια ακτινοβολία μοιράζεται σε μεγαλύτερη περιοχή, θερμαίνοντας λιγότερο το κάθε σημείο.
Χωρίς την κλίση του άξονα της Γης δεν θα υπήρχαν εποχές, ούτε φυσικά θα μιλάγαμε για ηλιοστάσια και ισημερίες. Πιθανότατα δεν θα υπήρχε καν ζωή και βιόσφαιρα στον πλανήτη μας, όχι τουλάχιστον στη μορφή που έχει τώρα, αφού η εναλλαγή των εποχών είναι καθοριστικής σημασίας για την ύπαρξη του κύκλου αναπαραγωγής των περισσότερων έμβιων όντων. Ακόμη και το μέγεθος της κλίσης, δηλ. οι 23,4°, καθορίζει δραστικά τη θερμοκρασιακή διαφορά χειμώνα-καλοκαιριού, διαμορφώνοντας και την εξέλιξη και επιλεκτική επικράτηση των διαφόρων ειδών ζωής.
Επιπλέον, χωρίς αυτή την κλίση, η ηλιακή ακτινοβολία θα έπεφτε πάντα κάθετα στον Ισημερινό ενώ στους πόλους θα επικρατούσε ένα μόνιμο «ηλιοβασίλεμα», με τον ήλιο να φαίνεται πάντα μισός στον ορίζοντα σε όλο το εικοσιτετράωρο, διατρέχοντάς τον σε όλο το μήκος του στις 24 ώρες. Με την υφιστάμενη όμως κλίση οι πόλοι «καταφέρνουν» να έχουν έξι μήνες συνεχόμενο φως δηλ. «μέρα» αλλά και έξι μήνες συνεχή νύχτα! Λίγο πιο μακριά από τους πόλους, στις εξαιρετικά βόρειες ή νότιες χώρες επικρατεί για μεγάλα διαστήματα συνεχής μέρα ή συνεχής νύχτα (σκανδιναβικός χειμώνας). Το φαινόμενο αυτό περιορίζεται σταδιακά όσο απομακρυνόμαστε από τους πόλους προς μικρότερα γεωγραφικά πλάτη, όπου το ηλιακό φως μεταβάλλεται με το γνωστό τρόπο της χώρας μας.
Το Χειμερινό ηλιοστάσιο στην Ιστορία και Λαογραφία
Αρκετές παλαιότερες εορτές διαφόρων λαών συνδέονταν με το Χειμερινό ηλιοστάσιο. Στο παρελθόν του ανθρώπινου πολιτισμού, λόγω της έλλειψης γνώσης για τα ουράνια σώματα και τις κινήσεις τους, οι εορτασμοί του Χειμερινού ηλιοστασίου περιείχαν παγανιστικές τελετουργίες και συνήθειες. Συνδέονταν γενικότερα με τον κύκλο ζωής-θανάτου, φθοράς-αναγέννησης. Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον Δεκέμβριο εορτάζονταν τα «Σατουρνάλια» (ταυτίζονται με τα αρχαιοελληνικά «Κρόνια») προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού Saturnus (αντίστοιχου του Κρόνου) και συμβόλιζαν την ανατροπή της τάξης των πραγμάτων. Στις μέρες της γιορτής οι ρόλοι ανάμεσα σε δούλους και αφέντες αντιστρέφονταν και οι πρώτοι μπορούσαν να χλευάζουν τους δεύτερους ατιμώρητα. Επικρατούσε έτσι ξέφρενο γλέντι, άφθονη οινοποσία και ακολασίες. Μετά την έλευση του Χριστιανισμού και την προσπάθεια να εξαλειφθούν οι παγανιστικές δοξασίες και συνήθειες, η λέξη “Σατουρνάλια” ήταν ταυτόσημη με τα όργια.
Σύμφωνα με έναν φινλαδικό μύθο, η Louhi, μια κακιά μάγισσα που κυβερνούσε το «Βόρειο Βασίλειο της Pohjola», κλέβει τον Ήλιο και τη Σελήνη και τα κρατάει κρυμμένα μέσα σε ένα βουνό. Αυτό προκαλεί τη μείωση του φωτός της ημέρας και οδηγεί στο Χειμερινό ηλιοστάσιο.
Ανάλογοι εορτασμοί έχουν σχεδόν εξαλειφθεί με την κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης που επιτρέπει να βλέπουμε με αντικειμενική ματιά τα ουράνια σώματα και τις αστρονομικές συγκυρίες σαν το Χειμερινό ηλιοστάσιο. Ωστόσο, ορισμένα κατάλοιπα παγανιστικών εορτών παραμένουν σε κάποιους λαούς ή θρησκείες.
Επικοινωνία: apolariss@gmail.com, a-polaris.org, f/apolariss
