ΓΡΑΦΕΙ Ο Πέτρος Οντούλης
Η παραπομπή αρχικά και εν τέλει η αθώωση των μελών του Συλλόγου Γαϊτανάκι – Μπουρανί Τυρνάβου στο Τριμελές Πλημμελειοδικείο Λάρισας, επειδή προέβησαν στην προετοιμασία και πραγματοποίηση καρναβαλικών εθίμων και εκδηλώσεων σε περίοδο που λόγω της εμφάνισης του κορωνοϊού είχαν απαγορευτεί οι καρναβαλικές εκδηλώσεις σε όλη τη χώρα από 27 Φεβρουαρίου μέχρι και 2 Μαρτίου 2020, είναι μια ευχάριστη εξέλιξη, αλλά και ένα γεγονός που θα έπρεπε να τύχει εκ των προτέρων περισσότερης δημοσιότητας και στήριξης για πολλούς και ευνόητους λόγους, ιδιαίτερα εν όψει των επερχόμενων καρναβαλικών εκδηλώσεων την 26-27 Φεβρουαρίου 2023 στον Τύρναβο.
Νομίζω ότι θα ήταν άδικο και αναντίστοιχο για την μακραίωνη ιστορία του Τυρνάβου, τυχόν καταδίκη του Συλλόγου. Ευτυχώς όμως αυτό δεν συνέβη, προφανώς επειδή το Μπουρανί είναι ένα πανάρχαιο έθιμο έχοντας ρίζες που χάνονται στα βάθη των αιώνων και επειδή είναι ένα δρώμενο συνυφασμένο με τον ίδιο τον Τύρναβο και την περιοχή του, δρώμενο που διοργανώνει και πραγματοποιεί αδιάλειπτα κάθε χρόνο ο Σύλλογος Γαϊτανάκι – Μπουρανί Τυρνάβου, στο πλαίσιο των εκάστοτε Καρναβαλικών εκδηλώσεων που διοργανώνει ο Δήμος Τυρνάβου.
Όλα αυτά σήμερα με τον έναν ή άλλον τρόπο, συνεχίζει να διατηρεί ο Σύλλογος Γαϊτανάκι – Μπουρανί Τυρνάβου, όπως και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τυρνάβου και οπωσδήποτε πολλοί Τυρναβίτες… μέσα από αντίξοες κοινωνικές κυρίως συνθήκες.
Το έθιμο, όπως αναφέρει μελέτη του κ. Κώστα Δημητρίου Μαντέ (Μουσικολόγος), απαγορεύτηκε στο παρελθόν μόνο τρεις φορές:
«Το Μπουρανί γνώρισε κατά τον τελευταίο αιώνα διώξεις από τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και από τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Και τις τρεις φορές απαγορεύτηκε η δημόσια εμφάνιση των φαλλικών συμβόλων, τα άσεμνα τραγούδια καθώς και κάθε σχετική συζήτηση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο αστυνομικός Μπαθρέλος ξυλοκόπησε αρκετούς Τυρναβίτες προκειμένου να «επιστρέψουν στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη» θεωρώντας το Μπουρανί βαρβαρική γιορτή. Την περίοδο της δικτατορίας, ενώ η παρέα γλεντούσε και ο φαλλός είχε την τιμητική του εν μέσω άσεμνων χειρονομιών και πειραγμάτων, ο «Βαγγέλης ο ενωματάρχης», συνοδευόμενος από την κόρη του, αποφασίζει να κατασχέσει το φαλλό ύστερα από παράκλησή της. Η παρέα αντιδρά, αρνείται να τον παραδώσει, ζητά μάλιστα χαρτί από τον εισαγγελέα για να γίνει η κατάσχεση και τότε ακούστηκε το στιχάκι που έμεινε μέχρι σήμερα να ακούγεται στα καφενεία και τα ουζερί της πόλης κάθε τέτοια μέρα:
Τουν πούτσου μας κατέσχισι
ου Βαγγέλς ου Νουματάρχς
γιατί φουρούσε τρεισκώτ’
κι μπαλουμένις κάλτσις.».
Ο Τυρναβίτης Μουσικολόγος Κώστας Δημητρίου Μαντές στην θαυμάσια -κατά την άποψή μου- διπλωματική εργασία / μελέτη του «Οι Απόκριες και η Καθαρή Δευτέρα στον Τύρναβο» σε συνεργασία με το Κέντρο Βαλκανικής Μουσικής και την ευγενική χορηγία του συλλόγου ”Γαϊτανάκι-Μπουρανί” αξιοποιώντας πλήθους ιστορικών πηγών, περιγράφοντας τα δρώμενα του εθίμου, μεταξύ πολλών άλλων, αναφέρει:
ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ – ΜΠΟΥΡΑΝΙ – ΦΑΛΛΟΛΑΤΡΕΙΑ
Το Μπουρανί, το τυρναβίτικο έθιμο της Καθαρής Δευτέρας, είναι μια ιδιαίτερη γιορτή που συνδέεται με την αναγέννηση της φύσης και τη βλάστηση και δεν είναι τυχαίο που γιορτάζεται τη μέρα αυτή, καθώς βρίσκεται στην αρχή της Άνοιξης. Δεν είναι περίεργο επομένως που έχει ως σύμβολό του το φαλλό, μια και είναι δεμένο με την αναπαραγωγή και τη γονιμότητα.
Οι ρίζες του βρίσκονται στις γιορτές της αρχαιότητας, τα Διονύσια, τα Θεσμοφόρια, τα Θαργήλια και κυρίως τα Αλώα, μια πρωτόγονη γεωργική γιορτή που έχει άμεση σχέση με τη γονιμότητα και την ευφορία.
Το μπουρανί, στην κυριολεξία, είναι μια απλή αλάδωτη χορτόσουπα, από σπανάκι, ραδίκια και τσουκνίδες (τα πρώτα χόρτα της άνοιξης), με σπόρους και λίγο ξύδι ή λεμόνι, που προσφέρεται στους συμμετέχοντες σαν ένα είδος ομαδικής μετάληψης, ως κίνηση που εμπεριέχει την έννοια της αδελφοποίησης. Θυμίζει τον «Κυκεώνα» που προσφέρονταν στους μυούμενους των Ελευσίνιων Μυστηρίων στην Αθήνα, της πιο γνωστής γιορτής προς τη θεά της γονιμότητας, τη Δήμητρα.
Σ’ ένα ξέφωτο, στο άλσος του Προφήτη Ηλία, στήνεται το Γαϊτανάκι και μαγειρεύεται το μπουρανί. Παράλληλα εμφανίζονται πολλοί Τυρναβίτες με πήλινους φαλλούς. Το έθιμο «επισημοποιείται» με την εκλογή του Αρχιμπουρανίτη, που στέφεται με μια ταινία που συγκρατεί στο μέτωπό του έναν πήλινο φαλλό με ένα κερί αναμμένο. Στη συνέχεια ο Αρχιμπουρανίτης της προηγούμενης χρονιάς εισάγει το νέο αρχηγό στα καθήκοντά του, ένα από τα οποία είναι να σύρει πρώτος το χορό. Οι υπόλοιποι, έχουν το πρόσωπό τους μουτζουρωμένο με καπνιά, πίνουν και χορεύουν. Στο κέντρο στέκεται ο Κάβουκας μασκαρεμένος, φορώντας στη μέση του ζώνη με κουδούνια και φαλλικά ομοιώματα και ανοίγει χώρο για να γίνει η τελετουργία. Όλη αυτή η διαδικασία συνοδεύεται από βωμολοχίες, τολμηρά, παραδοσιακά ή αυτοσχέδια ποιήματα, τραγούδια, ανέκδοτα, πειράγματα και χειρονομίες. Την οργάνωση των εκδηλώσεων αυτών έχει αναλάβει, εδώ και πολλά χρόνια (από το 1979), ο σύλλογος Τυρναβιτών «Το Μπουρανί» που κρατά τα σκήπτρα της αναβίωσης του εθίμου.
Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα έχουν αλλάξει. Το μπουρανί έχει δώσει τη θέση του στη φασολάδα, προς χάριν ευκολίας αλλά και λόγω του τεράστιου όγκου επισκεπτών που παρακολουθεί τις εκδηλώσεις. Το έθιμο γίνεται και σε τσιπουράδικα στο κέντρο της πόλης, όπου οι επισκέπτες «αναγκάζονται» να ανακατέψουν τη χορτόσουπα, να ασπαστούν τα ομοιώματα των φαλλών, να πιουν κρασί μέσα από αυτά και να συμμετέχουν στο γλέντι. Η αναβίωση του εθίμου στην κεντρική πλατεία της πόλης γίνεται από τα μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου Τυρνάβου.
Μέχρι και τη δεκαετία του 1950 το γλέντι ήταν μόνο για άντρες, οι οποίοι μασκαρεμένοι έπαιζαν και τους ρόλους των γυναικών. Τα άσεμνα τραγούδια και τα πειράγματα απαγόρευαν στις γυναίκες την έξοδο από το σπίτι αφού οι μπουρανήτες έριχναν ακόμα και τα παντελόνια τους κάτω και τραβούσαν και των άλλων για να τα κατεβάσουν.[60]
Παρακολουθούσαν, λοιπόν, αθέατες πίσω από τα παράθυρα την πομπή των μπουρανητών και τα σατυρικά ποιήματα.
Όταν οι αστυνομικοί καταδίωκαν τους μπουρανήτες, αυτοί πήγαιναν στους πρόποδες του Προφήτη Ηλία γι’ αυτό και το έθιμο ρίζωσε εκεί,[62] αρχικά συνοδευόμενο μόνο από παραδοσιακά όργανα (βιολί, νταούλι, κλαρίνο κλπ.). Φυσικά δεν έλειπαν και οι φαλλοί. Πήλινοι, ξύλινοι και άλλοι από καρότα. Παλαιότερα μάλιστα, στα μέσα του 19ου αιώνα, οι μπουρανήτες κατασκεύαζαν έναν τεράστιο φαλλό και τον περιφέρανε στους δρόμους επάνω σε άμαξα…
Το έτος 1858 επισκέφθηκε τον Τύρναβο ο Γάλλος περιηγητής Léon Heuzey, ο οποίος ήταν από τους πρώτους που περιέγραψε το έθιμο της Αποκριάς “Οι Τυρναβίτες διατηρούν παλιά έθιμα, που αποτελούν λαϊκή έκφραση της ελευθερίας που είχαν. Σήμερα ακόμη την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας οι άνθρωποι του λαού εκλέγουν έναν βασιλιά. Του βάφουν μαύρο το πρόσωπο και του βάζουν πάνω στο κεφάλι – καλπάκι-μετά αφού κάνει τον δικαστή και καθορίσει τούς φόρους, τον περιφέρουν πάνω σε γαϊδούρι με το πρόσωπο προς το πίσω μέρος κρατώντας την ουρά για χαλινάρι. Τέλος όταν νυχτώσει, τον πηγαίνουν στην άκρη ενός έλους και τον ρίχνουν κάτω. Οι Τούρκοι νομίζοντας ότι μ’ αυτό τον τρόπο χλευάζουν τον σουλτάνο, ήρθαν μια μέρα να σφάξουν τον βασιλιά των Τυρναβιτών και όλη τη συνοδεία του. Ευτυχώς την ημέρα εκείνη φορούσε καπέλο , με το όποιο διακρίνονταν οι Ευρωπαίοι στην Ανατολή. Οι Τούρκοι αντί να εκτελέσουν το απαίσιο σχέδιο τους, άρχισαν το παιγνίδι και πλήρωσαν μάλιστα τον φόρο πού τούς όρισε βασιλιάς. Κατά το ταξίδι μου στον Όλυμπο στα 1855 είχα ήδη ακούσει να μιλούν για παρόμοια γιορτή στην Τσαρίτσανη , μια μικρή πόλη πού βρίσκεται πάνω από την επίδραση τού Τυρνάβου”.
Ο αείμνηστος φιλόλογος και γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος (Τύρναβος 1873 – Αθήνα 1946) περιγράφει την Καθαρή Δευτέρα στις αρχές του 20ου αι. ως εξής : «Μέσα στα σπίτια την Καθαρή Δευτέρα γίνονταν γενικό καθάρισμα του σπιτιού, και ιδίως των σκευών και των επίπλων, και αυτή τη σημασία είχε για τους τότε, στον Τύρναβο τουλάχιστο, το όνομα της Καθαρής Δευτέρας. Άλλο τώρα ήσαν οι αποκριάτικες διασκεδάσεις, που γίνονταν τα βράδια των ίδιων ημερών έξω στις μικρές πλατείες της κωμοπόλεως και στα σταυροδρόμια, κοντά σε κανένα μπακάλικο, από άνδρες μόνον, και ιδίως από «μπαχτσαβαναραίους» και «ζευγιτάδες».
Αυτοί έπιναν και μεθούσαν και άναβαν «μπαρμπαργιά» στη μέση της πλατείας ή του σταυροδρομιού, και τραγουδούσαν τραγούδια κατά κανόνα βωμολοχικά και άσεμνα είτε καθισμένοι είτε πιασμένοι σε χορό γύρω από την αναμμένη φωτιά. Αυτών οι αποκριάτικες διασκεδάσεις βαστούσαν και την Καθαρή Δευτέρα, οπότε προ μεσημβρίας, άναβαν πάλι φωτιά στο μέσο της πλατείας, ή του σταυροδρομιού, έστηναν επάνω της μια μεγάλη πυροστιά, και επάνω σ’ αυτή, μέσα σ’ ένα μεγάλο τέντζερη ή τσουκάλι, έφκειαναν της Καθαρής Δευτέρας το φαγητό, που το έλεγαν «μπουρανί». Ήτον μια χορτόσουπα αλάδωτη από σπανάκι με λίγο ρύζι μέσα και λίγο ξύδι, για να νοστιμίζει. Ενώ το μπουρανί αυτό έβραζε επάνω στη φωτιά, η παρέα γλεντούσε πίνοντας και λέγοντας διάφορα άσεμνα τραγούδια και πειράγματα για τους διαβάτες, που κατά τύχη περνούσαν από κει, ή για πρόσωπα της παρέας. Γίνονταν και αποκριάτικος χορός γύρω από τη φωτιά κι από το μαγειρευόμενο μπουρανί, ο οποίος συνήθως άρχιζε με το ακόλουθο τραγούδι.
Σταματίστι να ιδούμι
Πχοιο τραγούδι θελ’ να πούμι.
Τ’ κιαρατά του μπουρανί
Κιαρατάδις τόφκειαναν
Μασκαράδες τότρουγαν.
Και ακολουθούσαν κατόπιν άλλα άσεμνα τραγούδια, τα οποία άμα τα άκουγε κανείς, μπορούσε να λάβει μια ιδέα, τι ήσαν τα φαλλικά και τα άλλα όμοια άσματα των αρχαίων Ελλήνων. Άμα τελείωνε το μαγείρεμα του μπουρανιού, η παρέα το έπαιρνε και πήγαινε σε κανένα μέρος έξω από την πόλη, συνήθως στα μέρη τα πλησίου του «Ξιράη» (Ξεριά), που ρέει πλησίον της κωμοπόλεως, και εκεί κάθονταν κι έτρωγαν κι έπιναν κι εξακολουθούσαν τα όμοια τραγούδια και τα άσεμνα πειράγματα με τα πρόσωπα, που σχημάτιζαν άλλες παρέες και είχαν κι αυτές το δικό τους μπουρανί.
Σε παλαιότερα χρόνια κάποιον, που γίνονταν «τύφλα στο μεθύσι», τον έκαναν βασιλιά, και αφού τον ανέβαζαν επάνω σε γαϊδούρι ξανάστροφα και του έδιναν να κρατεί την ουρά του ζώου, τον περίφερναν δια μέσου της αγοράς με διάφορα άσεμνα φερσίματα και λόγια. Το έθιμο αυτό του αποκριάτικου βασιλιά καταργήθηκε, καθώς φαίνεται, προ του 1875. Το έθιμο του μπουρανιού υπήρχε και κατά τα παιδικά μου χρόνια, μέχρι το 1885».
Ο συγγραφέας Θάνος Βελούδιος περιγράφει την Καθαρή Δευτέρα του 1952 : «Στην Αθήνα, σε ένα ουζάδικο της Πλατείας του Θεάτρου Κεντρικόν, άκουσα το Σάββατο της Τυρινής του 1952 ένα τραγούδι από έναν αδρόν Τουρναβύτη ευθυμούντα, τα εξής δίστιχα:
Τις Μεγάλες Αποκριές σηκώνονται οι ψωλές ορθές.
Και την Καθαρή Δευτέρα σηκώνουν τα μουνιά παντιέρα.
Και την Καθαρή την Τρίτη πέφτει ο πούτσος και σπάει τη μύτη.
Την Καθάρια την Τετάρτη πιάσ’ ετούτη ‘κείνη πάρ’ τη.
Και την Καθαρή την Πέμπτη σηκώνετ’ ο πούτσος και δε πέφτει.
Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή, χρόνια πολλά και καλή Σαρακοστή.
Άι άι το Μπουρανί και της Κυρά Μαμής μας το μουνί.
Μέσα κοιλιά όξω καυλιά με υγεία και χαρά!
Ερώτησα τότε τι είναι το Μπουρανί και μου είπε ότι είναι για την καλοχρονιά και την καλή τεκνογενιά και μου είπε να πάω μόνος μου στον Τύρναβο για να ιδώ το έθιμον αυτό επί τόπου. Ιδού λοιπόν ένα έθιμο (δρώμενον ευτεκνίας) που οι χωρικοί και αστοί του Τυρνάβου το βαστάνε ωσάν ένας όμιλος από έναν πανάρχαιο Ελληνικό «Θίασο» από Σατύρους, Βάκχες και Μαινάδες.
Κατ’ έτος και κατά την Καθαρή Δευτέραν, όλοι οι κάτοικοι του Τυρνάβου πηγαίνουν δια τα κούλουμα προς βορράν της πόλεως και έξω της εκκλησίας του Προφήτου Ηλίου. Κάθε ομάς διασκεδαζόντων, βάζει εις το κέντρον των φαγητών που αραδιάζει κάτω δια τα κούλουμα, μίαν μεγάλην φιάλην εις σχήμα φαλλού γεμάτην με κρασί ή με γαλακτόχρουν κράμα του ούζου με το νερό. Οι εν λόγω φαλλοί είναι ή πήλινοι ή γλυπτοί ξύλινοι και έχουν παραστατικήν μορφήν των ανδρικών οργάνων γονιμότητας. Εις τα οινοπωλεία της πόλεως και εις το κέντρον της εκάστης τραπέζης, στήνονται επίσης παρόμοιοι φαλλοί-φιάλαι μ’ ένα αγιοκέρι αναμμένον εις την οπήν της κορυφής των εις έμφασιν της θρησκευτικής σοβαρότητος, της και το νυν αδιαφθόρως διατηρουμένης παναρχαίας ταύτης λατρείας. Όπως στους αρχαίους καιρούς, όλη η παρέα αυτή γίνεται μόνο από άνδρες, που παίζουν και τους ρόλους των γυναικών.
Τους κατοίκους αυτούς από το μεγάλο και όμορφο κεφαλοχώρι, που είναι ο Τύρναβος (γένους αρσενικού), δηλαδή αυτούς τους πατεράδες, συζύγους, κουμπάρους και μπαρμπάδες τους ντυμένους με τα ντρίλλια των, τα σκουτιά και τα σαγάκια των, δεν μπορεί κανείς να τους πει ή να τους πάρει για τσατσάδες.
Το έθιμον καλείται Μπουρανί που ενθυμίζει τον Θεόν «Βορρέαν». Οι διασκεδασταί καλούνται «Μπουρανίτες» και χορεύουν ένα κατά το μάλλον ή ήττον εθιμοτυπικόν κυκλικόν χορόν εις ρυθμόν 7/8 όπως είναι ο της Πινδαρικής Ωδής.
Ο κ. Κώστας Δημητρίου Μαντές αναφέρει για την έννοια του εθίμου :
«Στις τυρναβίτικες εκδηλώσεις της Καθαρής Δευτέρας δεσπόζουν οι φαλλοί όχι μόνο σαν διακοσμητικά αντικείμενα αλλά και σαν χρηστικά…. Οι παραπάνω εκδηλώσεις δεν είναι τυχαίες. Είναι λείψανα κάποιας αρχέγονης φαλλικής λατρείας. Οι εορταστές ρίχνονταν σε ξέφρενες εκδηλώσεις, κρατώντας στα χέρια ή βάζοντας στη μέση ή κρεμώντας στο λαιμό φαλλούς, ενώ παράλληλα προέβαιναν σε αισχρές κουβέντες και χειρονομίες. Φιλούσαν ακόμα και τους φαλλούς, όπως ακριβώς και στην περίπτωση του Μπουρανί.
Επιπλέον στα διάφορα Μυστήρια της ελληνικής αρχαιότητας ανακάτευαν το σπόρο του σιταριού και με ομοιώματα φαλλών…
Επιδράσεις των φαλλικών εορτών της αρχαιότητας συναντάει κανείς και στον Τύρναβο. Το πώς κι από πού μεταφέρθηκαν είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί αφού λείπουν οι πηγές. Λείπει, ακόμα, και η βιβλιογραφία του Μπουρανί. Οι Τυρναβίτες, συνεχίζουν με καύχηση και με διάθεση ένα έθιμο με απροσπέλαστες ρίζες στο χρόνο. Έθιμο που κάποιοι το αναγάγουν στο χώρο του ανήθικου αλλά ο προοδευτικός άνθρωπος το δέχεται, μια και σχετίζεται με την επιδίωξη της δημιουργίας και με την παράλληλη ανάγκη».
Τα υπόλοιπα ζήστε τα στο … πεδίο!!!
