ΓΡΑΦΕΙ Η ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΕΛΗ ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
Χαιρε ή ’Ονειροτόκος, χαιρε ή Πελαγινή
Χαιρε ή Άγκυροφόρος καί ή Πενταστέρινη…
Χαιρε ή άκριβοσπάθιστη καί σεμνή
Χαιρε ή προφητικιά καί δαιδαλική…
ΟΔ ΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ)
H προβολή τής τοπικής μας ιστορίας αποκαλύπτει άγνωστα στοιχεία πού συνθέτουν τήν ιστορική διαδρομή τής περιοχής μας, καθώς καί των μνημείων της στόν χρόνο. ’Άλλωστε, ή κατανόηση τής ιστορίας του χθές δύναται νά συμβάλει ουσιαστικά στήν καλύτερη καί αποτελεσματικότερη διαχείριση καί αντιμετώπιση τής ιστορίας του αύριο. Έτσι θά ξεκινήσει καί ή καταγραφή καί παρουσίαση τής ιστορίας του Ιερού Ναου Κοιμήσεως τής Θεοτόκου Αμπελώνα, γιά νά τή γνωρίσουν οί νεότεροι καί νά τή θυμηθούν οί παλαιότεροι, ώς τμήμα αναπόσπαστο καί παρακαταθήκη τής θρησκευτικής καί όχι μόνο πνευματικής μας κληρονομιάς.
Στά τέλη τού 18ου αιώνα, ή ‘Ελλάδα κακοδιοικείται καί δεινοπαθεί από τόν Τουρκικό ζυγό – καί συγκεκριμένα από τόν Άλή Πασά καί τούς γιούς του. Οί επεκτατικές του βλέψεις δημιούργησαν κλίμα αναρχίας καί ανασφάλειας στήν περιοχή, ή οποία επιπρόσθετα πλήττεται από επιδημίες καί ληστείες. Ή κατάσταση επιδεινώνεται όταν ή Θεσσαλία περνά στή δικαιοδοσία τοΰ γιοΰ τοΰ Άλή Πασά, Βελή Πασά, ο οποίος διακρίνεται γιά τή φιλαργυρία του.
Ό Βελή Πασάς, διοικητής τής Θεσσαλίας καί ταξίαρχος των τουρκικών στρατευμάτων, ανάγκασε τόν ελληνικό στρατό νά υποχωρήσει πρός τή Λάρι¬σα, ενώ οί κάτοικοι τών γύρω περιοχών καί τοΰ Τυρνάβου εγκατέλειψαν τά σπίτια τους μέ κάθε μέσο. Οί Τοΰρκοι έκαψαν τό ιστορικό μοναστήρι τοΰ Αγίου Αθανασίου καί, επιπλέον, πρακτικά καί πολλά έγγραφα ιστορικής αξίας πού αφοροΰσαν στή λειτουργία τής μονής. Οί χριστιανοί, πού ήταν περισσότεροι, χωρίστηκαν από αυτούς καί έμειναν στή δυτική πλευρά τής περιοχής, οπου βρισκόταν ή Μητρόπολη. Οί Τοΰρκοι έγιναν επιεικέστεροι καί ή κατάσταση άλλαξε οταν διοικητής έγινε ο Τοΰρκος Κόλαγαν, άνθρωπος καλός καί φιλό-θρησκος. Μέ τήν απελευθέρωση τής Θεσσαλίας καί τοΰ Τυρνάβου τό 1881 αρχίζει ή απολύτρωση. Ό Αμπελώνας, μέ τήν άμεση εξάρτησή του από αυτόν, οδηγείται σέ ευημερία καί πρόοδο.
Ή θρησκευτικότητα τών ανθρώπων τής περιοχής αντικατοπτρίζεται στήν ύπαρξη πολλών ναών, μιάς καί υπάρχουν πολλά στοιχεία πού ανάγουν τήν περιοχή σέ θρησκευτικό καί ευρύτερο πνευματικό κέντρο κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας. ’Ήδη από τό 1770 υπήρχαν στόν Τύρναβο 16 εκκλησίες καί 6 τζαμιά. Στόν Τύρναβο άλλωστε μεταφέρθηκε καί ή έδρα τοΰ Μητροπολίτη, μέ μητροπολιτικό ναό τήν εκκλησία τοΰ Αγίου Ίωάννου τοΰ Προδρόμου. Μολονότι τό θρησκευτικό αίσθημα τών Ελλήνων παρέμεινε πολύ υψηλό, αυτήν τήν περίοδο στήν ’Οθωμανική Θεσσαλία δέν γινόταν λόγος γιά φανερή χριστιανική λατρεία. Οί Τοΰρκοι είχαν στήσει στά ερείπια τών αρχαιοελλη-νικών ναών τά δικά τους τεμένη (τζαμιά-τεκέδες) καί ή τουρκική θρησκεία λατρευόταν επίσημα από τούς Κοζάκους-Κονιάρους, ενώ ή χριστιανική κρυφά από τούς ελάχιστους ραγιάδες. Οί πρώτες εκκλησίες χτίστηκαν λίγο πρίν τόν 19ο αιώνα.
Ό πρώτος Ναός πού κοσμεί τόν Δήμο Αμπελώνα είναι ο Ιερός Ναός τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, ο οποίος αποτελεί καί τή Μητρόπολη τοΰ Δήμου. Υψώνεται στό κέντρο τής πόλης καί ή Παναγία είναι ή πολιοΰχος καί προ- στάτιδα τών κατοίκων της. Σύμφωνα μέ τήν εντοιχισμένη κτητορική επιγραφή, θεμελιώθηκε τό έτος 1885. Στό σημείο αυτό αξίζει νά αναφερθεί οτι ο Ναός κατά τό 1897 διέτρεξε έσχατο κίνδυνο οταν, μετά τήν κατάληψη τοΰ χωριοΰ από τούς Τούρκους τοΰ Έτέμ Πασά, λίγο έλειψε νά γίνει παρανάλωμα τοΰ πυρός από τά καταστροφικά στίφη τών Οθωμανών πού κατέλαβαν τό Καζα- κλάρ. Τότε διέφυγε εντελώς τυχαία τόν κίνδυνο χάρη σέ μιά «έμπνευση» του διοικητή της τουρκικής μονάδας, ό όποιος συνέλαβε τό σχέδιο της μετατροπής της Εκκλησίας σέ τζαμί. Έτσι γλύτωσε τόν εμπρησμό ή ώραιότατη καθέδρα της Κοινότητας. Τό 1906 έγιναν τά επίσημα εγκαίνια της μεγάλης λατρευτικής έστίας, στήν όποία ξανασυναθροίζονταν «τά σκορπισμένα εδώ κι εκεί» παιδιά της Ελλάδας, όπως λέει ό ποιητής, από τόν Μητροπολίτη Λαρίσης Αμβρόσιο.
Σέ φύλλο της εφημερίδας «ΟΛΥΜΠΟΣ» της 9ης Αύγούστου 1902, διαβά-ζουμε: «Γρήγορα τελειώνουν τά βάσανα γιά τήν αποπεράτωση του Ναου της Παναγίας, άφοΰ επηλθε συμφωνία του εργολάβου Ί. Μυλωνόπουλου μέ τό εκκλησιαστικό συμβούλιο».
Ένα χρόνο αργότερα σέ φύλλο της παραπάνω εφημερίδας (4 Ιουλίου 1903), διαβάζουμε επίσης: «Ό μέγας εν τω γειτονικω χωρίω Καζακλάρ ναός, ό μεγαλύτερος τών εν περατουσθαι, κατόπιν της άναλήψεως της επιδιορθώσεως καί άποπερατώσεως ύπό του νέου εργολάβου καί της καταβολης του άπαι- τουμένου ύπό της κοινότητας χρήματος. Ούτως ό μεγαλοπρεπέστατος ναός, περατούμενος όσονούπω, θά εγκαινιαστεί τήν 15ην προσεχούς Αύγούστου, έορτήν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ής φέρει τό όνομα».
Ό Ναός έχει σχημα σταυροειδές καί είναι βυζαντινου ρυθμου, μέ τούς κε-ντρικούς κίονες της εισόδου σέ Κορινθιακό ρυθμό. Χρειάστηκαν 21 όλόκληρα χρόνια γιά νά χτιστεί άπό διαλεχτή καί σμιλευμένη πέτρα καί σκληρό συμπα¬γές τουβλο. Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο του θαυμαστου αύτου ρυθμου είναι ό σχηματισμός σταυρου εσωτερικά καί εξωτερικά του σχεδόν τετράγωνου κτίσματος μέ τόν ένα τρουλλο.
Στήν Ελλάδα ύπάρχουν πάμπολλα δείγματα αύτης της άρχιτεκτονικης τεχνοτροπίας, όπως ή Γοργοϋπήκοος (Άγιος Ελευθέριος), οί ‘Άγιοι Θεόδωροι, ή Καπνικαρέα, ή Καισαριανή στήν Αθήνα, οί Εκκλησίες του Μυστρα κ.α. Ό μεγάλος καί επιβλητικός τρουλλος της εκκλησίας στηρίζεται σέ τέσσερις πεσ-σούς, τό ίδιο καί ή σκεπή του, πού κατασκευάστηκε άπό ήμικυκλικές πλάκες τσίγκου, τοποθετημένες όπως τά λέπια του ψαριου, γιά νά εξασφαλίζεται μεγάλη στεγανότητα, χωρίς μεγάλο βάρος καί όγκο. Έπί προεδρίας Παναγιώ- του Γκόλτσιου (1938) τό έργο επενδύσεως του θόλου του Μητροπολιτικου Ναου «διά γαλβανισμένου σιδηρελάσματος σχήματος λεπίων ιχθύων» άναλαμ- βάνει ό εργολάβος Αθανάσιος Δελενίκας έναντι 17.707 δρχ.
Τήν προσοχή τών επισκεπτών προσελκύουν οί μεγάλες τετραγωνισμένες πέτρες πού ύπάρχουν περιμετρικά στά βάθη του Ναου, μέχρι τό ύψος του δαπέδου, καθώς καί τά ορθογώνια καί καλά σφυρηλατημένα άγκωνάρια πού είναι τοποθετημένα σέ όλες τίς γωνιές τοϋ Ναοϋ. Εντύπωση επίσης προκα- λοΰν τά μεγάλα καί μικρά παράθυρα, χτισμένα μέ τούβλο καί σφηνοειδείς πέτρες, οί κολόνες καί τά κιονόκρανα της κεντρικής εισόδου, καθώς καί τά πελεκημένα τοποθετημένα μάρμαρα δεξιά καί αριστερά πάνω από τίς εισό¬δους τού Ναού.
Ή μελέτη καί ό σχεδιασμός τού ναού έγιναν από τόν πολιτικό μηχανικό Βασίλειο Μπεκιάρη, ό όποίος καταγόταν από τό Βορβοτσικό, σημερινό Έπτα- χώρι της Δυτικής Μακεδονίας. Σύμφωνα μέ τή σχετική διακήρυξη καί τά πρα-κτικά της μειοδοτικής δημοπρασίας, τόν Μάϊο τού 1908 τό Εκκλησιαστικό Συμ¬βούλιο αναθέτει «τή σφράγιση άπασών των οπών τού κτηρίου τού Ιερού Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου» στόν τελευταίο μειοδότη Βασίλειο Μπε-κιάρη, υπό τήν εγγύηση τού Γεωργίου Χρηστάκη αντί έβδομήκοντα (70) δρχ.
Έργολάβοι-άρχιμάστορες ήταν οί αδελφοί Μπίζιου, ενώ τό τέμπλο επιμε- λήθηκε ό Παπαδημητρίου (γιά τόν όποίο ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν), ό όποίος μαζί μέ τούς παραπάνω, καταγόταν από τά χωριά Έπταχώρι καί Πεντάλοφο της Μακεδονίας. Στό κτίσιμο τού Ναού εργάστηκαν πολλοί Άμπελωνίτες ώς κτίστες καί βοηθοί. Τά έξοδα γιά τήν ανέγερση της Εκκλησίας συγκεντρώθη¬καν από εράνους, από μικρές καί μεγάλες προσφορές τών κατοίκων της κωμο- πόλεως αλλά καί άλλων γειτονικών περιοχών. Τή μεγάλη καμπάνα δώρισε στήν Εκκλησία ό Βασίλης Δαρίβας, όταν γύρισε από τήν Αμερική. Τό ολο έργο οφείλεται στά πηγαία θρησκευτικά αισθήματα τών Άμπελωνιτών, οί όποίοι παρέδωσαν στήν αιωνιότητα τήν πατροπαράδοτη πίστη τους πού κληροδο¬τείται σέ ολους εμάς καί τούς απογόνους μας.
Τό έτος 1907, σύμφωνα μέ τά Πρακτικά τού Δήμου, τό Κοινοτικό Συμβούλιο ανέθεσε τήν κατασκευή τών Αγίων Εικόνων καί τή διακόσμηση τού Ναού στόν Άγιογράφο Ιερομόναχο Άχίλλιο Κρίθαρη. Διαβάζουμε επακριβώς:
«Τό Κοινοτικόν Συμβούλιον, θεωρών επάναγκες τήν εσωτερικήν διακόσμη- σιν της εκκλησίας ταύτης καί τήν κατασκευήν τών άγίων εικόνων ώρίμως σκε- φθέν αποφαίνεται οτι εγκρίνει τήν πράξιν ταύτην, μέ τήν παρατήρηση οπως κατά τήν όρισμένην συμφωνίαν καί σύνταξιν τού συμβολαίου προστεθώσιν καί άλλοι οροι υπέρ τού συμφέροντος της εκκλησίας ταύτης. Ή παραλαβή θέλει γίνει υπό τριών μελών της εκκλησιαστικης επιτροπης καί δύο καθηγητών τού Πολυτεχνείου Άθηνών διορισθέντων παρά της ιδίας επιτροπης κατά τήν μετά- βασιν αύτης εις Πειραιάν πρός παραλαβήν τών άγίων εικόνων τμηματικώς. Οί δέ πρός πληρωμήν οροι κανονισθήσονται μετά τού άγιογράφου κατά τήν σύ-νταξιν του συμβολαίου. Έγκριθείσης δέ τη,ς πράξεως ταύτης παρά του Δημο-τικού Συμβουλίου, θέλει κληθη ό άγιογράφος παρά της εκκλησιαστικής επι-τροπής πρός σύνταξιν του συμβολαίου. Έφ’ φ συνετάχθη η παρούσα πράξις καί άποστέλλεται πρός τόν κ. Δήμαρχο Τυρνάβου μεθ’ όλων των σχετικών εν αντιγράφω παρακαλούμενον όπως ύποβάλλη ταύτην υπό τήν εγκρισιν του Δημοτικού Συμβουλίου».
Λίγα χρόνια αργότερα -καί συγκεκριμένα στίς 31 Ίανουαρίου του 1928- ό τότε πρόεδρος του χωριου ύποβάλλει τή μελέτη τών Κωδωνοστασίων του Ίεροΰ Ναου στόν μηχανικό Γ. Σταμπουτζάκη εναντι 8.640 δρχ.
«Τό 1954, λόγω παγετώνος, ύπέστη μέγα ρηγμα ό κώδων (καμπάνα) του Ναου», γι’ αυτό κρίθηκε σκόπιμο νά χορηγηθεί ποσό 2.000.000 δρχ. γιά τήν αποκατάστασή του. Καί όπως σημειώνεται στά Πρακτικά του Δήμου, «δέν δύναται νά νοηθεί εκκλησία άνευ κώδωνος, επειδή τουτος εχρησιμοποιείτο καί γιά τήν συγκέντρωση τών μαθητών».
Τό 1999 κατά τήν ανάληψη τών καθηκόντων του Δήμου άπό τήν κ. Ψύρρα Αναστασία, πραγματοποιήθηκε άναστήλωση του τρούλλου μέ τσιμεντοενέσεις, λόγω ραγίσματος του σοφά άπό τήν τοποθέτηση του βαρέος πολυελαίου. Ή μελέτη ανατέθηκε στόν εργολάβο Βάϊο Λιακόπουλο. Παράλληλα, εγιναν εργασίες στό εξωτερικό του ναου καί συντήρηση της πέτρας. Τό κόστος τών εργασιών ανηλθε στό χρηματικό ποσό τών 55.000.000 δρχ.
Τό εσωτερικό του Ναου διακοσμείται από Αγιογραφίες, η εργασία τών όποίων αρχισε τό ετος 1993 καί, αφου διεκόπη γιά ένα χρονικό διάστημα, αποπερατώθηκε στίς μέρες μας, από τόν καθηγητή άγιογραφίας Λάρισας κ. Κωνσταντίνο Θεοδώρου.
Ό τρουλλος, πού είναι αφιερωμένος στόν Παντοκράτορα καί στήν ουράνια Εκκλησία, δέν εχει ύποστεί καμία αλλαγή από τήν ίδρυση του Ναου. Στά τέσσερα τρίγωνα πού τόν στηρίζουν ξεχωρίζουν οί τέσσερις Ευαγγελιστές Ματ-θαίος, Λουκάς, Ιωάννης καί Μάρκος.
Τό Δωδεκάορτο, οί μεγάλες στιγμές της ζωης του Χριστου, ό Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάφτιση, η Μεταμόρφωση, η ’Έγερση του Λαζά¬ρου, η Βαϊοφόρος, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Πεντηκοστή καί η Κοίμηση της Θεοτόκου απεικονίζονται στούς θόλους της οροφής, πού εχουν τό σχημα του Σταυρου.
Στήν τελευταία ζώνη, σ’ αυτήν πού είναι πλησιέστερα στούς πιστούς, άγιο- γραφήθηκαν οί άγιοι καί οί μάρτυρες, εκείνοι που μέ τό παράδειγμά τους έφτασαν στόν Θεό. Ή αγιογράφηση ξεκίνησε κάπως ανορθόδοξα, επειδή πρώτα άγιογραφήθηκαν οί εικόνες, οί όποιες ήταν δωρεά των κατοίκων καί, στή συνέχεια, ακολούθησαν καί οί υπόλοιπες.
Ή κόγχη του Ίεροΰ είναι αφιερωμένη στήν Παναγία, τή Μητέρα του Χρι-στού καί της Εκκλησίας, τήν Πλατυτέρα τών Ουρανών. Ή εικόνα της Κοίμη¬σης της Θεοτόκου δεσπόζει επίσης στή δυτική πλευρά της εκκλησίας. Στή μεσαία ζώνη της αψίδας τού Ίερού απεικονίζεται ή Κοινωνία τών Αποστόλων, ενώ ό Μυστικός Δειπνος βρίσκεται πάνω ακριβώς από τήν πύλη τού Ίερού.
Στήν αγιογράφηση ακολουθείται πιστή βυζαντινή γραμμή, ενώ ή τεχνοτρο-πία είναι κάτι ενδιάμεσο μεταξύ Μακεδονικης και Κρητικης Σχολης. Οί άγιο- γραφίες κατασκευάστηκαν πάνω σέ μουσαμά γιά λόγους αντοχης καί ασφά-λειας. Αξίζει νά σημειωθεί ότι όλες οί αγιογραφίες πού διακοσμούν τό εσωτε-ρικό τού ναού είναι δωρεές οικογενειών της τοπικης κοινωνίας πού εκπληρούν κάποιον ίερό σκοπό.
Στό σημείο αυτό αξίζει νά αναφερθεί ή δωρεά σημαντικού χρηματικού ποσού από τούς Παύλο καί Κώστα Μπακόπουλο, οί όποιοι βοήθησαν στήν όλοκλήρωση τών εργασιών τού ναού.
Ό Ίερός Ναός της Ύπεραχράντου Μαρίας είναι τό στολίδι τού Δήμου. Ή Αειπάρθενος είναι τό σύμβολο της ελπίδας καί της ζωης τού κόσμου, ή χαρά τών πονεμένων, ή Καταφυγή όλων, ή Σκέπη τού κόσμου, ή Μάνα όλων τών ανθρώπων πού νιώθουν δίπλα της παρηγοριά. Είναι τό κόσμημα τών χρι-στιανών, Εκείνη πού αγκαλιάζει μέ τήν αγάπη της όλο τόν κόσμο, σπλαχνίζεται καί ελεεί τούς πάντες. Ή Αγία Μορφή της Ύπεραγίας Θεοτόκου, σεπτή, σιω-πηλή, ταπεινή, καθοδηγεί τά βήματά μας, μάς νουθετεί, μάς διδάσκει, μάς συγ- χωρεί. Δέν έχουμε άλλη βοηθό καί συμπαραστάτη εκτός από Αυτήν, «άλλην γάρ ουκ έχομεν αμαρτωλοί πρός Θεόν εν κινδύνοις καί θλίψεσιν αεί μεσιτείαν, οί κατακαμπτόμενοι υπό πταισμάτων πολλών». Τό πνευματικό της κάλλος μάς ελκύει σάν μαγνήτης, ήσυχάζει καί παρηγορεί τίς ψυχές μας. Σ’ αυτήν καταθέ-τουμε τούς πόνους, τούς καημούς καί τά βάσανά μας. Στίς δύσκολες στιγμές μας τρέχουμε κοντά της γιά νά ζητήσουμε τή βοήθειά της, τήν όποία μάς προ-σφέρει πάντα απλόχερα. Ή ύπαρξη καί ή παρουσία τού Ίερού Ναού της είναι άρρηκτα συνδεδεμένη μέ τή ζωή όλων τών κατοίκων τού χωριού.
Συμπληρώθηκε ένας καί πλέον αιώνας ύπαρξης καί λειτουργίας τού νού. Παρ’ όλα αυτά, στέκεται ακόμα επιβλητικός, σάν νά μήν τόν έχει ακουμπήσει ό χρόνος, γιά νά μάς θυμίζει τήν μακρά ίστορία του. Μονάχα τά μικρά δέντρα πού υπηρχαν στόν περιβάλλοντα χώρο καί τώρα υψώνονται τεράστια, μαρ-τυρούν τήν ήλικία του.
*Αδημοσίευτη ανακοίνωση από τό 2ο ‘Ιστορικό Συνέδριο του τότε Δήμου Αμπελώνα (24-25 Ίανουαρίου 2009).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Βάσος Καλογιάννος, Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΑΜΠΕΛΩΝΟΣ.
2. Αικατερίνη Μπρότση, Ο ΑΜΠΕΛΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ.
3. ΠΡΑΚΤΙΚΆ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΜΠΕΛΩΝΑ.
4. Κ. Παπαρρηγόπουλος, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμος 8ος, Κεφά-λαιο Α (1881-1886).
5. Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», τεύχος 92 του περιοδικού «Πολιτισμός», άρθρο «Παρουσίαση του Γεωργίου Ντρογκούλη, προέδρου του Όμίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας (18 ’Οκτωβρίου 2008).
6. Προφορική μαρτυρία κ. Αλέξανδρου Οικονόμου.
7. Ιερά Μητρόπολις Λαρίσης καί Τυρνάβου: «Ένας αιώνας από τά εγκαίνια του Ιερο;y Ναου της Παναγίας στόν Αμπελώνα».
8. http://www.tirnavos.gr (ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ-ΤΥΡΝΑΒΟΣ).
9. http://el.wikipedia.org
10. Οδυσσέας Έλύτης ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ (Απόσπασμα).
imlarissis.gr
