Μετά από ένα εικοσάλεπτο κούνημα στο καΐκι, πατάς στεριά, βλέπεις κανα δυο κτήρια και πολλά απομεινάρια ντουβάρια, ενώ σε υποδέχονται μαύροι κορμοράνοι που τους χαλάς την ησυχία και μαύρα κατσίκια που όσο προχωράς, απομακρύνονται τρέχοντας…
Μακρόνησος! Η πρώτη εικόνα!
Πατάμε το πόδι μας στο υποτυπώδες λιμανάκι και προσπαθούμε να προσανατολιστούμε.
Θα κατευθυνθούμε και θα κάνουμε την πρώτη μας στάση στο πρώτο μεγάλο κτήριο στους Αρτοκλίβανους Μακρονήσου-στους οποίους ζύμωναν κι έψηναν οι Σκαπανείς το ψωμί της ημέρας – και θα κινηθούμε στην περιοχή του Α’ Τάγματος Σκαπανέων (Α’ ΕΤΟ-Πρώτο Εθνικό Τάγμα Οπλιτών) – το οποίο αποκαλούσαν και ως “κόκκινο τάγμα” γιατί οι στρατιώτες αρνήθηκαν να υπογράψουν “δήλωση μετανοίας” όταν έφτασαν στη Μακρόνησο, λέει ο ιστορικός, ξεναγός μας, Θανάσης Γάλλος.
Μέχρι να μαζευτούμε για την ξενάγηση, περιεργαζόμαστε τα φυλάκια, τις εισόδους. Διαβάζουμε σε κάδρο το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Οι ρίζες του κόσμου»: «Διψάσαμε πολύ. Πολύ πεινάσαμε. Πολύ πονέσαμε… Δεν το πιστεύαμε ποτές να’ ναι τόσο σκληροί οι ανθρώποι. Δεν το πιστεύαμε ποτές νάχει τόση αντοχή η καρδιά μας»…
Τα μάτια βουρκωμένα! Μυρίζουμε το θυμάρι σε όλη τη διαδρομή της ξενάγησής μας, σαν μνημόσυνο ελπίδας…
Μακρόνησος!!! Παρά τη διαδεδομένη άποψη ότι ήταν τόπος εξορίας, το νησί, τουλάχιστον τα πρώτα δύο χρόνια 1947-1949, δεν λειτούργησε ως τέτοιος τόπος. Στόχος δεν ήταν – θεωρητικά τουλάχιστον – η τιμωρία, αλλά η μετάνοια και η «ανάνηψη» των κρατουμένων.
Ένα πείραμα δηλαδή αποανθρωποποίησης των ανθρώπων…
Μακρόνησος!! Το στρατόπεδο «εθνικής αναμορφώσεως» για χιλιάδες ανθρώπους με αριστερές πεποιθήσεις, με την πιο «ένδοξη» περίοδο λειτουργίας, 1947-1950. Το στρατόπεδο «εθνικής αναμορφώσεως» για χιλιάδες ανθρώπους, αρχικά οπλίτες, οι οποίοι οδηγούνταν εκεί για να «εκκαθαρισθούν οι στρατιωτικές μονάδες, από αριστερίζοντες ή υπόπτους αριστερισμού», ενώ αργότερα μεταφέρονται και πολιτικοί εξόριστοι. Όλοι οι εκτοπισμένοι δέχονται ψυχολογική πίεση με μαθήματα «εθνικού προβληματισμού», αλλά και βασανιστήρια ώστε να αποκηρύξουν με γραπτές «δηλώσεις μετανοίας» τα φρονήματά τους….
Στη λεπτομερή ξενάγηση του ιστορικού μας Θανάση Γάλλου, μας εντυπώθηκαν όλα τα γεγονότα του κολαστηρίου ψυχών, η αναισθησία αλλά και η προπαγάνδα για τις «αρετές» του αναμορφωτηρίου που δεν δίσταζε να παρουσιάζει πως «…όσοι επεσκέφθησαν την Μακρόνησο έμειναν κατάπληκτοι μπροστά στο θαύμα της πλήρους εθνικής αναγεννήσεως Ελλήνων, εθνικώς νεκρών ή τραυματισμένων»…
Ακούσαμε για τον υποχρεωτικό εκκλησιασμό ως βασανιστήριο… Για τους αναμορφωμένους που ανακοινώνονταν επίσημα… Για τις πέτρες που έσπαγαν οι κρατούμενοι για να γίνουν τα κτήρια… Για την άσκοπη εργασία της μεταφοράς πέτρας από το ένα μέρος του στρατοπέδου σε ένα άλλο, με σκοπό τη σωματική κούραση και την εξάντληση… Για τα κτήρια που έχτισαν, οι ίδιοι οι κρατούμενοι…
Είδαμε το θέατρο που στήριξαν μεταξύ των άλλων, ο Θανάσης Βέγγος και ο Νίκος Κούνδουρος!!!
Είδαμε την πολυκάμαρη ανοιχτή εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, στην οποία χωρούσε να εκκλησιαστούν 10000 άνθρωποι…
Ακούσαμε για το αδύνατον της δραπέτευσης με κολύμπι, λόγω των δυνατών ρευμάτων που υπάρχουν στην περιοχή…
Για τα βασανιστήρια της έκθεσης των κρατουμένων, γυμνών στον ήλιο της Μακρονήσου… Για τους διαρκείς ξυλοδαρμούς και την αφόρητη ψυχολογική βία… Για τους ανθρώπους που τρελάθηκαν ή επιχείρησαν να αυτοκτονήσουν ή έμειναν ανάπηροι…
Για την επίσκεψη του βασιλιά Παύλου και της Φρειδερίκης, οι οποίοι παρουσιάζονται να επαινούν τη αναμορφωτική παιδαγωγική που εφαρμόζεται και τους στρατιώτες να τους χειροκροτούν…
Ακούσαμε για τη Μακρόνησο που η προπαγάνδα την εμφάνισε και ως σύγχρονο Παρθενώνα, εξομοιώνοντας αυτό που συνέβαινε εκεί, με το πολιτιστικό επίτευγμα του Παρθενώνα… Ακούσαμε για την καρικατούρα χτισίματος Παρθενώνα και Αγια-Σοφιάς στο νησί, για τα ιδεώδη του εμφυλιοπολεμικού κράτους…
Ακούσαμε για την αιματοβαμμένη νύχτα, της σφαγής της 29ης Φεβρουαρίου-1ης Μαρτίου 1948, με τη στάση του Α’ΕΤΟ, στην οποία η φρουρά της Μακρονήσου έκανε χρήση όπλων και σκοτώθηκαν δεκάδες άτομα, με δημόσιες αντεγκλήσεις σχετικά με τον αριθμό των νεκρών εκείνης της ημέρας-από 70 έως 350 αναφέρονται…
Ακούσαμε για τη Μακρόνησο που υπολογίζεται πως λιγότερο από το 1% των ανθρώπων που συνολικά κρατήθηκαν εκεί, δεν υπέγραψαν δήλωση «μετανοίας»… Ο τρόμος για τα όσα συνέβαιναν εκεί ήταν τέτοιος, ώστε πολλοί κρατούμενοι υπέγραφαν ήδη στο πλοίο που τους μετέφερε από το Λαύριο στο νησί.
Ακούσαμε για τη σιωπή που επικράτησε για τα όσα διαδραματίστηκαν στη Μακρόνησο, σιωπή μετά το 1961, χρονιά που η φρουρά φύλαξης των εγκαταστάσεων εγκατέλειψε το νησί. Για την καταστροφή που οργανώθηκε από το ελληνικό δημόσιο μετά την εγκατάλειψη…
Για τον Νίκο Μάργαρη, κρατούμενο στο νησί κατά την περίοδο 1947-1950, τον μοναδικό άνθρωπο που ασχολήθηκε με την ιστορία της Μακρονήσου προδικτατορικά.
Για τη σιωπή ακόμη και στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης…
Μακρόνησος!!!
Μια επίσκεψη που αποδεικνύει πόσο σημαντική είναι η μελέτη των μελανών σημείων της ιστορίας μας.
Σήμερα η Μακρόνησος αποτελεί Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αλλά μέχρι σήμερα δεν έγινε τίποτε για να ανταποκρίνεται στον χαρακτηρισμό αυτό.
Παίρνοντας το δρόμο του γυρισμού στο λιμάνι, περνάμε τρέχοντας από το μνημείο του αγωνιστή-δεσμώτη της Μακρονήσου, του αγωνιστή που έχει αποτυπώσει ο αείμνηστος πλέον γλύπτης και αρχιτέκτονας Μακρονησιώτης, Γρηγόρης Ριζόπουλος. Δίπλα από το επιβλητικό άγαλμα, ένα μνημείο από την Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας, αφιερωμένο στις γυναίκες της Μακρονήσου που μέσα στα σπλάχνα τους «βογγούνε οι σκοτωμένοι και τραγουδούν οι αυριανοί μας ζωντανοί»!
Τη μυρωδιά του θυμαριού που μας συντρόφεψε σε όλη τη διαδρομή μας, την αισθανόμαστε τώρα πιο έντονα και, ναι, παίρνοντας το καραβάκι του γυρισμού, μιλούσαμε κι εμείς για μια εικόνα αιγαιοπελαγίτικη…
Και ναι, μας ταιριάξανε οι στίχοι του Γιάννη Ρίτσου: «Μιλούσαμε για μια ποίηση αιγαιοπελαγίτικη, ναι, ναι. ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ—ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ—ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ. Κι η θάλασσα είναι ακόμη γαλάζια όπως πάντοτε»… Κι ας κρατάμε στο μυαλό μας και την ψυχή μας την εικόνα της γραφής του Μενέλαου Λουντέμη για κείνο το βράδυ που σώπαιναν οι λύκοι γιατί ούρλιαζαν οι Άνθρωποι…Και για τους ανθρώπους που παρακολουθούσαν και «Σάστιζαν πως, αυτό που γινόταν αντίκρυ, δεν το είχε γράψει ακόμα η Αποκάλυψη»…
Με μεγάλο σεβασμό και ιδιαίτερη συγκίνηση, ως φόρος τιμής σε ένα προσκύνημα που διοργάνωσε ο Σύλλογος Φίλοι του Μουσείου Εθνικής Αντίστασης Λάρισας, το Σάββατο 5 Οκτωβρίου 2024.
Ξενάγηση: Δρ Θανάσης Γάλλος, ιστορικός ΑΣΚΙ
Κείμενο Αρχοντίας Γιαννακάκη, μέλους των Φίλων Μουσείου Εθνικής Αντίστασης Λάρισας
