Στις 19 Απρίλη 1941, τα Γερμανικά στρατεύματα μπαίνουν στον Τύρναβο, σηματοδοτώντας μια σκληρή και γεμάτη πόνο περίοδο που κράτησε τρεισήμισι περίπου χρόνια. Η κατοχή σκληρή και επώδυνη αρχικά από τους Ιταλούς και μετέπειτα από τους Γερμανούς.
Όμως όσο ισχυρή και να ήταν η στρατιωτική τους παρουσία, ποτέ δεν κατάφεραν να υποτάξουν την ψυχή των Ελλήνων και το ελεύθερο πνεύμα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της μικρής μας χώρας.
Ο Τύρναβος δεν μπορούσε παρά να είναι παρόν στον αγώνα για την χιλιάκριβη την λευτεριά. Μάρτυρες οι νεκροί του αντάρτες, οι δολιοφθορές και τα σαμποτάζ που κατάφεραν καίρια πλήγματα στον εχθρό, οι μάχες που έδωσαν ενάντια στους κατακτητές, η συμμετοχή στον αγώνα και οι μαρτυρίες των κατοίκων του…
Οι σκοτωμοί & οι λεηλασίες, οι κουκουλοφόροι & οι δωσίλογοι, η αντεθνική δράση του ΕΑΣΑΔ, η πείνα και η έλλειψη τροφίμων, δεν ήταν αρκετά να κάμψουν το αγωνιστικό φρόνημα των πατριωτών. Οι απεργίες, οι δυναμικές διαμαρτυρίες και οι συγκεντρώσεις, οι μάχες και η αντίσταση των κατοίκων του, ήταν ο καθημερινός πονοκέφαλος των φασιστών εισβολέων παντού στη χώρα, αλλά και στον Τύρναβο με την ευρύτερη περιοχή του, όπως και η μάχη για να σωθεί η σοδειά. Μια ακτίνα φωτός κι ελπίδας που διαρκώς μεγάλωνε παντού… Και όλα αυτά μαζί να συνθέτουν ένα μεγάλο μέρος του ψηφιδωτού της ιστορίας μας.
Χρειάστηκαν να περάσουν 42 σκληροί μήνες περίπου, όταν οι Γερμανοί φασίστες έφευγαν ηττημένοι από εκεί που ήρθαν, ταπεινωμένοι και υπόλογοι στην δικαιοσύνη και την παγκόσμια ειρήνη, αλλά και καταδικασμένοι στην συλλογική μνήμη των λαών και της ιστορίας…
Στις 12 Οκτώβρη 1944, η Γερμανική σημαία -σύμβολο της κυριαρχίας τους επί των λαών- κατεβαίνει από την Ακρόπολη για δεύτερη φορά και οι βάρβαροι κατακτητές αποχωρούν από την πρωτεύουσα της χώρας μας, ντροπιασμένοι και ηττημένοι, καταδιωκόμενοι από τους αγωνιστές του ΕΛΑΣ και όλους όσους αγωνίστηκαν εναντίον τους. Η σβάστικα είχε κατεβεί για πρώτη φορά την 30η Μαΐου 1941, από δύο αγωνιστές, τον Λάκη Σάντα και τον Μανόλη Γλέζο, νέους φοιτητές, στην πρώτη ουσιαστική αντιστασιακή πράξη κατά των Γερμανών ταπεινώνοντας εκκωφαντικά τους πάνοπλους Γερμανούς!!! [1] Τελευταία πράξη η μάχες των Ανταρτών του ΕΛΑΣ μέχρι την τελευταία στιγμή κατά των Γερμανών, για τη διάσωση πολλών υποδομών που οι Γερμανοί ήθελαν να καταστρέψουν, όπως ήταν η σφοδρή μάχη στο Κερατσίνι-Δραπετσώνα για την διάσωση του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος!! [2]
Το ίδιο γίνονταν σε όλη τη διαδρομή τους προς τα σύνορα από τους αντάρτες, κυρίως του ΕΛΑΣ που δεν τους άφηναν κυριολεκτικά σε «χλωρό κλαρί», σκοτώνοντας αρκετούς από αυτούς, προστατεύοντας υποδομές και εγκαταστάσεις από ανατινάξεις και παίρνοντας οπλισμό και πολεμοφόδια, στις κατά τόπους τελευταίες αντιστασιακές πράξεις…
Ξημερώματα της 23ης Οκτωβρίου 1944 έφτασαν στην Λάρισα Τμήματα της Ταξιαρχίας Ιππικού του ΕΛΑΣ που εισήλθαν στη Λάρισα θριαμβευτές, ύστερα από σκληρές μάχες.
Έτσι, στις 24 Οκτωβρίου 1944 ο Τύρναβος απελευθερώθηκε νωρίς το πρωί. Το ημερολόγιο της 1ης Μεραρχίας αναφέρει χαρακτηριστικά «Τμήματα του ΕΛΑΣ μαχόμενα καθ’ όλην την νύκτα και μέχρι μεσημβρίας εις στενωπόν Δαμασίου, επέφεραν απωλείας εις τον εχθρόν. Εφονεύφθησαν πλέον των 30, κατεστράφη δε υλικόν του. Λάφυρα οπλοπολυβόλα, όλμοι, ποδήλατα. Εκ των ημετέρων 2 νεκροί και 8 τραυματίαι. Ο εχθρός κατώρθωσε περί την μεσημβρίαν να εξέλθη της στενωπού Δαμασίου, κινούμενος προς Ελασσόνα και προσβαλλόμενος υπό τμημάτων μας συνεχώς». [3]
Οι δυνάμεις των Γερμανών στα στενά του Δαμασίου και αλλού (προς Τρίκαλα) υφίστανται επιθέσεις των ανταρτών που τους προξενούν σοβαρές απώλειες σε έμψυχο υλικό και πυρομαχικά. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι αντιστασιακοί Τυρναβίτες και οι μαχητές του ΕΛΑΣ μέχρι τις τελευταίες στιγμές της παρουσίας των Γερμανών στον τόπο, πολέμησαν τους Γερμανούς καταδιώκοντάς τους από την πόλη και την ευρύτερη περιοχή τουλάχιστον μέχρι τα Σέρβια και τον Αλιάκμονα, θέτοντας τέλος στην σκληρή και βάρβαρη κατοχή τους.
Από δημοσιεύματα της εφημερίδας «Αλήθεια» διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των Γερμανών είχε ήδη αποχωρήσει από τον Τύρναβο, με την Εθνική Πολιτοφυλακή να τηρεί την τάξη στην πόλη.. Σε σχετικό ρεπορτάζ αναφέρει «Εφημερίδα «Αλήθεια» 19 Οκτώβρη 1944. Στην πόλη μας τα τμήματα της ΕΠ (Εθνική Πολιτοφυλακή) βρέθηκαν ταυτόχρονα στο πόστο τους με την αποχώρηση των Γερμανών. Ένα κομμάτι του τμήματος Λαϊκής Ασφάλειας βρίσκονταν από μέρες στην πόλη εμποδίζοντας διάφορες λεηλασίες και πλιατσικολογήματα και παρακολουθώντας τις κινήσεις των καταχτητών και προδοτών δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες στον ΕΛΑΣ. […] Η φρούρηση της πόλης είχε περάσει για πολλές εβδομάδες στα χέρια της ΕΠ με αποτέλεσμα ο κάθε Πολιτοφύλακας να εκτελεί υπηρεσία τουλάχιστο 20 ώρες συνέχεια ημερησίως αγόγγυστα και με φιλοτιμία, για τον μοναδικό λόγο ότι εκπληρώνει τα καθήκοντά του απέναντι στην κοινωνία, καταχτώντας έτσι το μεγάλο τίτλο του υπηρέτη του λαού […] Για όλους αυτούς τους λόγους η Ε.Π. αντάξια κέρδισε τον τιμητικό τίτλο της λαϊκής αστυνομίας, γράφοντας λαμπρές σελίδες στο μεγάλο βιβλίο του μεγάλου και ιστορικού μας αγώνα». [4]
Ο τόπος και ο λαός είναι πια οριστικά ελεύθερος, απαλλαγμένος από την φρίκη που επέφεραν στον τόπο οι κατοχικές δυνάμεις με τους ντόπιους συνεργάτες τους…
Ο φόρος αίματος που πλήρωσε ο Τύρναβος και τα χωριά του, βαρύς, ενώ τεράστιες ήταν και υλικές ζημίες σε βασικές υποδομές: εκτελέσεις, αρρώστιες, πυρπολημένα σπίτια, ζώα & σπαρτά, αρπαγές περιουσιών, ανατίναξη της γέφυρας του Τιταρήσιου…
Φωτο: Η κατεστραμμένη γέφυρα του Τιταρήσιου από τους Γερμανούς & η επισκευή της από το Μηχανικό Θεσσαλίας του ΕΛΑΣ αρχικά και ολοκλήρωση από τους Άγγλους[5]
Σε έγγραφο που στάλθηκε από τον Τύρναβο στις 19-3-1945 -μέρος των Αρχείων Χατζηγιάννη- υπάρχει αναφορά για 150 πυρπολημένες οικίες σε σύνολο 1600, ενώ φονευθέντες πολίτες από τους Γερμανούς, Ιταλούς ΕΑΣΑΔ στο σύνολο του σημερινού Δήμου Τυρνάβου 159 από τους οποίους 63 άτομα ήταν από τον Τύρναβο, 35 από τον Αμπελώνα, 32 από το Αργυροπούλι, 15 από την Ροδιά, 5 από το Δαμάσι, 5 από τα Δελέρια και 4 από τα Δένδρα – Αγιά Σοφιά, μέχρι τον Αύγουστο 1944… [6]
Η εκατόμβη των νεκρών για τον Τύρναβο άρχισε την 21/1/1943 όταν οι Γκαραγκονούλης Σωτήριος (με καταγωγή από τον Τύρναβο) και οι Τυρναβίτες Κάϊβας Ιωάννης, Μητσιός Νικόλαος και Τσιμπλούλης Θεμιστοκλής, χάνουν την ζωή τους κατά την μεταφορά τους -ως όμηροι των Ιταλών- στην Ιταλία, ύστερα από τορπιλισμό του πλοίου «Cita Di Genova», ενώ ένας ακόμη όμηρος γλυτώνει από θαύμα, ο Πέτρος Βασιλείου…
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 30/1/1943 εκτελούνται οι Γιάγκος Χρήστος & Πανόπουλος Ιωάννης «έξωθι του ενταύθα νεκροταφείου Τυρνάβου υπό το φως προβολέων αυτοκινήτων»… Αργότερα πολλοί κάτοικοι της πόλης πέφτουν νεκροί σε διάφορα σημεία της πόλης και της υπαίθρου. Στις 17/2/1943, δηλαδή την επομένη του ολοκαυτώματος του Δομένικου (16/2/43) οι Ιταλοί σκοτώνουν άνανδρα δύο Τυρναβίτες «καθ’ οδόν της δημοσίας οδού Ελασσώνος – Τυρνάβου» και έναν «Έξωθι οικίας Νικ. Πράσσα Αγίας Φανερωμένης», ενώ στις 15/11/1943 εξαφανίζεται κυριολεκτικά πολίτης του Τυρνάβου «έξωθι του Τυρνάβου» γεγονός που επιβεβαίωσαν μάρτυρες με Ένορκη Βεβαίωση Μαρτύρων ενώπιον του Ειρηνοδίκη Τυρνάβου το 1945…
Σε μάχες κατά των Γερμανών χάνουν τη ζωή τους πολεμώντας τους φασίστες πολλοί Τυρναβίτες σε διάφορα μέρη ανά την Ελλάδα οι: Μακρής Νικόλαος στα Άνω Λεχώνια Βόλου, ο Χατζηκρανιώτης Κων/νος στα Υψώματα Χρυσομηλιάς της Καλαμπάκας, ο Γκαραγκούνης Ιωάννης, ο Λυκούργος Λαφαζάνης από τον Αμπελώνα σκοτώνεται στον Βαθύλακο Κοζάνης, ο Ψωμάς Βασίλειος στη Μεσοχώρα, ο Χρήστος Χριστογιάννης στις Μηλιές Ανθοχωρίου Μετσόβου, ο Σωτήριος Ντάσιος (Κατσαρός) τουφεκίζεται με άλλους 200 στο σκοπευτήριο στης Καισαριανής, ο Φόρος Γεώργιος στην Ορμαν Μαγούλα δι’ απαγχονισμού, ο Μάνθος Φρίξος στο Μέτσοβο, ο Θωμάς Αγγελής στην τοποθεσία Πετρομαγούλα Ζάρκο – Μαρί & Πηνειάδας…
Φωτο: Κατάσταση φονευθέντων υπό των Γερμανικών Αρχών Κατοχής κατοίκων Τυρνάβου, Δήμου Τυρνάβου Υπογεγραμμένη από τον ‘’Δημαρχών’’ Σταύρου Σταύρο
Οι Γερμανοί όμως δεν σταματούν εδώ, διψούν για αίμα! Τον Ιούλη 1944 σκοτώνουν πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου Τουραχάν πολίτη «εν τη οικία του» και ύστερα μετά από μια μικρή ανάπαυλα, εξαπολύουν ένα πογκρόμ εκτελέσεων σε πολίτες του Τυρνάβου μεταξύ 4/9 – 5/10/1944. Μέσα σε διάστημα 2 μηνών εκτελούν 41 κατοίκους του Τυρνάβου. Βρίσκονται νεκροί: στην περιοχή των παλιών Σφαγείων, σε αγροτικές τοποθεσίες, στην περιοχή της Ανάληψης, στον δρόμο Λάρισας Τυρνάβου, εντός οικιών, στην κεντρική πλατεία της πόλης, στην γέφυρα του Τιταρήσιου, στην πλατεία αγοράς, στο νεκροταφείο και στον Προφήτη Ηλία, πλησίον των στρατώνων, στην τοποθεσία Κασσιάνη όπου πριν λίγους μόνο μήνες αντάρτες ανατίναξαν με τα ίδια εκρηκτικά των Γερμανών τις υπαίθριες αποθήκες καυσίμων και πυρομαχικών, με τις εκρήξεις να ανασκάπτουν το μέρος επί τρεις ημέρες εκτελούν οκτώ (8) πολίτες…,[7] στο Αρπάκι-Λαγκάδι…, στο 24ο χλμ. της Ε.Ο. Τυρνάβου – Ελασσόνας, εκτελούν πέντε (5) πολίτες του Τυρνάβου, ενώ τουλάχιστον επτά πολίτες και αντάρτες χάνονται χωρίς κανένας να ξέρει που…
Οι Γερμανοί δεν δίστασαν να εκτελέσουν άνανδρα πατέρα και γιο μέσα στο σπίτι τους στις 18/9/1944 (Βασιλείου Κων/νος & Αχιλλέας), δύο αδέρφια στην περιοχή της Ανάληψης (Ρίζος Απόστολος & Θεόδωρος) και δεν έκαναν πίσω ακόμη και όταν επρόκειτο για γυναίκα (Σεφέρογλου Γλυκερία), ενώ πολλοί διαγράφονται από τα δημοτολόγια με «ομαδική διαγραφή» από τον τότε Νομάρχη Λάρισας!!
Είναι χαρακτηριστική περίπτωση η εκτέλεση του Σωτηρίου Ντάσιου (Κατσαρού) την 1η Μάη 1944 στο σκοπευτήριο της Καισαριανής μαζί με άλλους 200 φυλακισμένους Πατριώτες, που ουσιαστικά παρέδωσαν στους Γερμανούς το καθεστώς Μεταξά και αργότερα των Γερμανόφιλων συνεργατών (Τσολάκογλου κ.λπ.), όπως και του Κωνσταντίνου Δασκαλόπουλου (Πολ. Μηχ/κός, διερμηνέας) που τον συνέλαβαν βρίσκοντας πάνω του «παράνομες» προκηρύξεις της Αντίστασης με τον γραφικό του χαρακτήρα και τον εκτέλεσαν στις 6/9/1944 στην τοποθεσία Γιαννάκη Λάκκο…
Φωτο: Ονόματα πεσόντων στο Μνημείο Εθνικής Αντίστασης ΤΟΥΜΠΑ Τυρνάβου
Ο λαός του Τυρνάβου και της ευρύτερης περιοχής κράτησε ψηλά τη σημαία της αντίστασης και του αγώνα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής έδωσε μάχες ενάντια στους Γερμανούς και τους Ιταλούς κατακτητές, ενώ ταυτόχρονα αγωνίστηκε ενάντια και στην «ασύμμετρη» δράση των δωσίλογων, των ΕΑΣΑΔιτών, των κουκουλοφόρων προδοτών & των μαυραγοριτών, στην περιοχή του Τυρνάβου, της Ποταμιάς, του Ολύμπου, των Τεμπών, στο Κασσιάνι, στον Καράλακκα και αλλού, επιφέροντας καίρια χτυπήματα στον εχθρό μέσα από τις γραμμές της Εθνικής Αντίστασης και κυρίως του ΕΑΜ–ΕΛΑΣ τους Γερμανούς και Ιταλούς.[8]
Τιμή και δόξα πρέπει σε αυτούς που κράτησαν ψηλά τη σημαία αγώνων για ειρήνη, ελευθερία, δημοκρατία, παιδεία, ψωμί και προκοπή…
- για όλους όσους πολέμησαν τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν στα πεδία των μαχών,
- για όλους όσους έχασαν παιδιά, πατεράδες, αδέλφια, συζύγους, συγγενείς ή φίλους,
- για όλους όσους έμειναν σωματικά ή ψυχικά ανάπηροι,
- για όλους όσους έχασαν σπίτια και περιουσίες,
- για όλους όσους υπηρέτησαν χωρίς ιδιοτέλεια τα ιδανικά της Εθνικής Αντίστασης,
- για όλους όσους συμμετείχαν στην Αντίσταση με όποιον τρόπο μπορούσαν και αφορούν τον Τύρναβο – Αμπελώνα και την ευρύτερη περιοχή του,
Θεωρώ ότι θα πρέπει να τους αφιερωθεί μια ημέρα του χρόνου ως ελάχιστος φόρος τιμής (π.χ. ημέρα της απελευθέρωσης του Τυρνάβου 24 Οκτώβρη).
Η ενέργεια του δήμου Τυρνάβου να τιμήσει τη σημερινή ημέρα κινείται προς την κατεύθυνση αυτή.
Φωτο: Ανδριάντας του Αντάρτη, συμβολή δωρεάς Θεόφιλου & Θεοδώρας Χατζηρεπάνη- Γλύπτης Γ. Καλακαλάς
Πέτρος Οντούλης
Πρώην Διευθυντής Δήμου Τυρνάβου
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΩΝ – ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΥΡΝΑΒΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ
ΠΙΝΑΚΑΣ: Σαμποτάζ – Αντιστασιακών Πράξεων κατά Γερμανών από το Τάγμα Μηχανικού Ολύμπου του ΕΛΑΣ[9]
ΥΓ. Σαφέστατα η εξεύρεση του παραμικρού στοιχείου ή χρηστικής πληροφορίας ήταν και είναι ένα δύσκολο εγχείρημα που απαιτεί εργατοώρες, κρίση και κόπο. Σε καμία περίπτωση η αναφορά στα ανωτέρω πρόσωπα και θέματα δεν κρίνεται ολοκληρωμένη και πλήρης. Η γραφή και η αναφορά των γεγονότων και των προσώπων διαμορφώνεται κάθε φορά από τα στοιχεία που ανασύρονται και την προσωπική κρίση του γράφοντα. Σε κάθε περίπτωση το παρόν τίθεται στην κρίση των αναγνωστών και κάθε διόρθωση ή συμπλήρωση θεωρώ ότι θα ήταν αναγκαία ή δίκαιη. Οποιοσδήποτε όμως μπορεί να συνεισφέρει στην κατεύθυνση της βελτίωσης, εξασφάλισης και ανάδειξης της τοπικής μας ιστορικής μνήμης, είναι ευπρόσδεκτος.
[1] https://tvxs.gr/istoria/san-simera-istoria/san-simera-o-m-glezos-kai-o-a-santas-katevazoyn-ti-svastika-apo-tin-akropoli/ συνέντευξη Ρεπορτάζ χωρίς Σύνορα του Στ. Κούλογλου 30 Μαΐου 2024
[2] https://www.news247.gr/gnomes/i-maxi-tis-ilektrikis/, Ελένη Νικολαϊδου 12 Οκτωβρίου 2024
[3] Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, Τόμος Β΄ Γερμανική Κατοχή, Λάζαρου Αρσ. Αρσενίου, Τρίτη έκδοση Βελτιωμένη «έλλα» σ. 358-359 (από το ημερολόγιο της Ιης Μεραρχίας)
[4] Ο Τύρναβος στους Κοινωνικούς Αγώνες του, Διπλωματική Εργασία, Αθήνα 2021, Δημοσθένης Μηλιούλης σ. 98 (βλ. υποσημείωση 304)
[5] Ο.π. σ. 97 (βλ. υποσημείωση 300)
[6] Το έπος του ’40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941-44, 1ο Συνέδριο, Λάρισα 2004, Σταύρος Γ. Γουλούλης «Η μέρα μετά την Καταχνιά της Κατοχής» σ. 210-223 (Αρχείο Χατζηγιάννη ΓΑΚ)
[7] Η ανατίναξη στο Κασσιάνη 23/7/1944, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα σαμποτάζ κατά των Γερμανών -στο οποίο
αναφέρθηκε και το BBC- και ήταν αποτέλεσμα του 3ου Εφεδρικού Τάγμα ΕΛΑΣ Τυρνάβου σε συνεργασία με το
Τάγμα Μηχανικού Ολύμπου του ΕΛΑΣ, των Ιταλών αντιφασιστών με επικεφαλής τον δικό μας «Ιταλό» Τζιοβάνι
Ρουτζιέρι και πλήθος άλλων Τυρναβιτών (ανδρών, γυναικών & οικογενειών)!!! Επική επίσης ήταν η απόδραση
140 περίπου Τυρναβιτών από το Κασσιάνι, τους οποίους προόριζαν για εκτέλεση οι Γερμανοί…
[8] Κατάσταση από 17/1/1959 Δημαρχών Τυρνάβου Σταύρου Σταύρου, ΤΥΡΝΑΒΟΣ «Ιστορικές-Λαογραφικές-Αναδρομές», Βύρων Σκρουμπής, Δήμος Τυρνάβου 2001, (σελ. 37 – 41), ΛΠΘ Δήμου Τυρνάβου
[9] Βροντάει Ολυμπος, Αντώνης Αγγελούλης (Βρατσάνος), ΑΘΗΝΑ, Γνώσεις 1944 σ.
