Γράφει ο Βαγγέλης Μπουντουλούλης
«Η τέχνη δεν πρέπει ν’ αντανακλά σαν τον καθρέφτη, μα σαν φακός να μεγεθύνει» (Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι)
Ο βασικός κορμός του έργου που παίζεται από τη θεατρική μας ομάδα σε ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΗΡΑΚΛΗ ΤΖΑΦΕΤΑ στηρίζεται στο έργο του ΝΤΕΓΙΑΝ ΝΤΟΥΚΟΦΣΚΙ ‘ΠΥΡΙΤΙΔΑΠΟΘΗΚΗ’ με επιπλέον κείμενα από τους Ματέι Βισνιέκ , Πίντερ και Δημήτρη Δημητριάδη, καθώς και δύο αυτοσχεδιασμούς.
Κατ’ αρχάς πρέπει να σταθώ στην ιδιαίτερα ευρηματική πρωτοποριακή σκηνοθεσία του ΗΡΑΚΛΗ ΤΖΑΦΕΤΑ, με στοιχεία σωματικού θεάτρου, μουσικής, ήχων, φωτισμού και αυτοσχεδιασμού σε ένα πραγματικά δύσκολο σπονδυλωτό εγχείρημα, που έφερε μια καινούργια, εναλλακτική και πρωτόγνωρη για την πόλη μας – και όχι μόνο – αντίληψη και οπτική, ανεβάζοντας ψηλά το θεατρικό πήχη και τις απαιτούμενες από τους ερασιτέχνες ηθοποιούς δεξιότητες και προσπάθειες.
Η Πυριτιδαποθήκη γράφτηκε με αφορμή τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, με σαφή τα χαρακτηριστικά της εμφύλιας διαμάχης, αλλά δεν αφορά μόνο σ΄ αυτόν, ούτε μόνο στη συγκεκριμένη (πρώην) χώρα. Το έργο έχει βαθιές προεκτάσεις σε πεδία κοινωνικά, πολιτικά, αισθητικά, οικονομικά, σχέσεων εξουσίας, βίας και ανθρώπινων σχέσεων, και θα μπορούσε να είναι ένα έργο για όλα τα ανθρώπινα σύνολα χωρίς τόπο και χρόνο.
Μια Πυριτιδαποθήκη, γεμάτη πυρίτιδα-μπαρούτι , μπορεί να ανατιναχτεί ανά πάσα στιγμή αρκεί να βάλει κάποιος τη φωτιά. Μπορεί να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις κοντά ή και μακριά σε πολλά επίπεδα και πεδία.
Το μπαρούτι όμως εδώ δεν είναι μόνο το καθαυτό μπαρούτι – υλικό πολέμου – που προκαλεί θάνατο και εξόντωση, αλλά μπορεί να είναι ασήμαντες αφορμές, καθημερινές εντάσεις, λέξεις και έννοιες πού ερμηνεύονται διαφορετικά, ανθρώπινες σχέσεις, σχέσεις εξουσίας και υπερβάσεις εξουσίας, ταξικές διαφορές, διαφορετικότητες στον πολιτισμό, στη θρησκεία, στην ηθική, στον έρωτα, στον τρόπο ζωής ομάδων και πολλά άλλα. Το ¨μπαρούτι¨ είναι εκεί και περιμένει τις κατάλληλες συνθήκες για να προκαλέσει έκρηξη, βία και καταστροφή ή κάποτε και σημαντικές αλλαγές.
Οκτώ σκηνές αποτελούν το έργο σε μια αδιάσπαστη ενότητα με κοινό άξονα τον πόλεμο, τη βία, την εξουσία και τις ανθρώπινες σχέσεις. Σκηνές που θα μπορούσαν να τοποθετηθούν πριν, μετά ή και κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Η 1η σκηνή μ’ έναν αυτοσχεδιασμό σ ένα καφενείο μιας γειτονιάς γίνεται αφορμή να εξιστορηθούν με απλή λαϊκή γλώσσα τα δεινά του πολέμου και οι ομορφιές της ειρήνης, να μπουν ερωτήματα όπως γιατί ξαφνικά μας καλούν να πολεμήσουμε, αν θέλουμε να πάμε σε πόλεμο, ποιος μύθος μπορεί να μας φανατίσει και να πιστέψουμε στην αγιότητα ενός σκοπού, ΤΙΝΟΣ είναι τελικά ο κάθε πόλεμος και άραγε θα ζήσουμε να μπορέσουμε εκ των υστέρων να τον αξιολογήσουμε;
Στη 2η σκηνή εμφανίζεται μια τραγωδία χωρίς κάθαρση αφού ουσιαστικά έχει συντελεστεί από πριν. Μια σύγκρουση που ήταν αποτέλεσμα μιας αντίθεσης ανάμεσα σε δυο πρόσωπα στο έργο που μπορεί να ήταν αντίθεση ερωτικού και αντιερωτικού (σαρκικής αντίληψης για τον έρωτα) ή ενός πολίτη και ενός εκπροσώπου μιας αυταρχικής κρατικής εξουσίας και καταστολής ή ανάμεσα σε δύο κοινωνικές ομάδες ή λαούς – προσωπική μου άποψη είναι ότι είναι μια τέλεια παραβολή για τους πολέμους ανάμεσα στου πρώην ενωμένους λαούς της Γιουγκοσλαβίας. Οι ήρωες διερωτώνται στο τέλος αν άξιζε αυτή η αλληλοκαταστροφή, αλλά κανείς δε θα μάθει πραγματικά αν το συμβάν θα μπορεί να αποτρέψει και μια παρόμοια μελλοντική κατάσταση, αφού οι μνήμες δεν είναι πάντα ενεργοποιημένες. Οι ήρωες της τραγωδίας μοιάζουν να μη γνωρίζουν αν πραγματικά μπορούν να ξεφύγουν από τη μοίρα τους.
3η σκηνή το ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ Λεωφορείο. Οι επιβάτες περιμένουν τον οδηγό να τους οδηγήσει κάπου αλλού, – στην ελευθερία; στον γλιτωμό; σε άλλη χώρα; μακριά από τον πόλεμο μόνο κι όπου ας είναι; Ο οδηγός (χρόνος – ιστορία) δεν τους κατανοεί. Η ιστορία τους αγνοεί, φαίνεται να τους έχει αφήσει στη μοίρα τους να αγωνιούν. Δεν δρουν, είναι παθητικοί, περιμένουν να τους σώσει ίσως κάποια μεγαλύτερη δύναμη. Και εκεί στο έλεος της καταστροφής και στα όρια του χρόνου προς κάπου αλλού – σε ζωή ή σε θάνατο άραγε; – ένας νέος επιβάτης-καταλύτης με ορμή διαλύει όλες τις βεβαιότητες και τις ψευδαισθήσεις τους. Τους υπενθυμίζει ότι ΞΕΧΑΣΑΝ ΤΟΝ ΠΡΟΗΓΟΎΜΕΝΟ ΠΟΛΕΜΟ και θα ευθύνονται για τον επόμενο, ότι κανένας δεν προσέχει πια τι λέει ο άλλος και ακούει αυτά που θέλει μόνο, ότι απαντάνε σε άλλες ερωτήσεις κι όχι αυτές που καίνε, ότι ξέχασαν τον αληθινό έρωτα και σκέφτονται μόνο σαν σάρκες, ότι όλα αυτά μπορεί να φέρουν το θάνατο. Ότι το χρήμα σε τέτοια κατάσταση δεν έχει αξία, ούτε και η ιδιοκτησία τους, και ότι μπορεί κάποιος εύκολα να τους τα πάρει και να το μοιράσει ξανά κι όπως θέλει – ΣΑΣ ΘΥΜΙΖΕΙ ΤΙΠΟΤΑ ΑΥΤΟ; Είναι το τελευταίο λεωφορείο, η τελευταία τους ευκαιρία, έτσι όπως τα έκαναν. Ή όχι; Μήπως ξανασυναντηθούν κάπου αν ξυπνήσουν… Ο τελευταίος επιβάτης τους χαμογελά φεύγοντας, αφήνει παράθυρο.
4η σκηνή. ΤΟ ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ. «ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ»…
«ΜΑ ΓΙΑΤΙ βάζουν βόμβες; Υπάρχει κάποιος λόγος να σου (μας) επιτεθούν;» διερωτάται ο ανίδεος και ανυποψίαστος επιβάτης που απλά θέλει να πάει στον προορισμό του. Όμως τη συνηθισμένη και φιλήσυχη πορεία του (μας) θα διακόψει η απειλή μιας τυφλής τρομοκρατικής επίθεσης, κι αυτό θα ενεργοποιήσει μηχανισμούς, θεωρίες συνωμοσίας και αντιπολιτική στάση με τους κινδύνους της, ανάδειξη σε κύριες των διαφορών που θα μπορούσαν να ενώσουν τους ανθρώπους (πολιτισμοί, πίστη, πολιτικά δικαιώματα, ανεργία και μετανάστευση). Τυφλή επίθεση λοιπόν, χαρακτηριστικό της ακροδεξιάς αντίληψης όπου σ ένα γενικό μπάχαλο τα ποντίκια χορεύουν και οι νεκροί δεν είναι σημαίνοντα πρόσωπα ή πολιτικοί στόχοι αλλά τυχαία θύματα. Και τότε μπορεί να επιβληθεί η απολίτικη «αντισυστημική» ατζέντα που το μόνο που δεν απειλεί είναι οι ρίζες του συστήματος. Γι’ αυτό άλλωστε είναι απαραίτητο να σκοτωθούν ιδέες, οράματα, ν αλλάξουν έννοιες οι λέξεις να μην συνεννοούμαστε, να ξεχάσουμε τι είναι ζωή, να νοιώσουμε όλοι ένοχοι… Φράση κλειδί: «Γιατί να κυνηγάς τους κυρίους με τους σωματοφύλακες; Αφού είναι τόσο εύκολο να σκοτώσεις μια ιδέα, το νόημα της ζωής, να δολοφονήσεις την αίσθηση στα πράγματα…κανένας δεν τα φυλάει, σωστά;»
5η σκηνή. ΠΟΛΕΜΟΣ. Αναπαράσταση-αυτοσχεδιασμός του πολέμου με κίνηση, φως, ήχο και τραγούδι. Χωρίς λόγια… άλλωστε στον πόλεμο ποια λόγια λέγονται και τι χρειάζονται όταν το πρώτο λόγο έχει πάρει η ακραία και κορυφαία μορφή βίας;
Στην 6η ιστορία της ΑΝΑΚΡΙΣΗΣ αναγνωρίζεται η ακραία λειτουργία κάθε κατασταλτικού μηχανισμού απέναντι στους αμφισβητίες της εκάστοτε εξουσίας και της καθεστηκυίας τάξης. Ανακριτές και ανακρινόμενοι αποτελούν ήρωες μιας τραγωδίας που περιλαμβάνει τους πάντες. Κι αν νομίζει κανένας ότι αυτά δε γίνονται δεν έχει παρά μα ενσκήψει στην ιστορία και μόνο του 20ου αιώνα και του 21ου επίσης, όπου χιλιάδες άνθρωποι έχουν εκτελεστεί σε ποινικά συστήματα, σε κρατητήρια, στις θάλασσες, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, στο δρόμο και όπου αλλού μπορεί να γίνει χωρίς να πάρουν χαμπάρι ή να μην ενοχληθούν οι φιλήσυχες συνειδήσεις των νοικοκυραίων και των ικανοποιημένων από τη ζωή. Άλλωστε όλοι αυτοί «κάτι θα έχουν κάνει», πως αλλιώς θα κοιμόμαστε ήσυχοι; Η ΒΙΑ (έκφραση κυριαρχίας και άσκηση δύναμης, όχι μόνο σωματικής, για επιβολή θέλησης παντού κι όχι μόνο στις δομές του κράτους) ήταν στην αρχαία μυθολογία (ΗΣΙΟΔΟΣ) αδελφή του Κράτους… Ο Κράτος μάλιστα ήταν η προσωποποίηση της ωμής εξουσίας κάθε μορφής. Αυτά χιλιάδες χρόνια πριν από του ς προγόνους….
7η ιστορία. Βασανιστήρια, καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων κρατουμένων, εκτελέσεις θα βρει κανένας στη σύγχρονη ιστορία σε κάθε σημείο της γης. Αρνούνται σε κρατούμενη ακόμα και την επικοινωνία με τον έξω κόσμο. Η ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ είναι η βάση κάθε συνύπαρξης, ελευθερίας, έκφρασης, ομορφιάς και εν τέλει ζωής, είναι η δεξιότητα και το χαρακτηριστικό η ανάπτυξη του οποίου συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη και πρόοδο του ανθρώπινου είδους, συνέβαλλε και συμβάλλει στην αμφισβήτηση, στην σκέψη, στην αισιοδοξία και στο όραμα για καλύτερο κόσμο. Τα όργανα που επιβάλλουν την άρση ή τη διακοπή της επικοινωνίας δεν γνωρίζουν φυσικά ότι εγκλωβίζονται και τα ίδια στο σκοτεινό πηγάδι της ανημπόριας και της στασιμότητας.
Στο τελευταίο 8ο μέρος ένα κείμενο που σπάει κόκκαλα, μια κραυγή, μια συνειδητοποίηση, ένα ουρλιαχτό απέναντι στη Χώρα και στη κοινή μας μοίρα μ αυτήν. Το κείμενο ισχύει φυσικά για οποιονδήποτε σε οποιαδήποτε χώρα. Εμείς είμαστε η χώρα μας. Είμαστε ό,τι έχουμε σκεφτεί και πράξει. Είμαστε όμως και αδύναμοι και θυμωμένοι. Προϋπόθεση κάθε ανατροπής… Δεν είναι τυχαίο επίσης που ο συγγραφέας βάζει γυναίκες να μοιράσουν σε μας τα λόγια που θα μας αφυπνίσουν. «Δεν είμαι πιά γυναίκα…Ούτε κι εσύ πιά είσαι άντρας… Μάς τα πήρε όλα αυτή… Τί θα ειν’ αυτή όταν δε θάχει μείνει τίποτα από μάς;… Έχουμε μέσα μας τη μοίρα της… Πεθαίνω σα χώρα..»
Προαιώνιος ο Αγώνας του ανθρώπου να ξεφύγει από τη μοίρα που του επιβάλλουν άλλοι, δυνατοί, συνθήκες, έλλειψη μνήμης και αξιών και που τον οδηγούν σε δυστυχία και απώλειες όταν η ίδια η ζωή δίνει απέραντες δυνατότητες για χαρές, αρμονική συνύπαρξη, έρωτα, αγάπη, σοφία και αρετή.
• …ΑΠΟ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΝΤΕΓΙΑΝ ΝΤΟΥΚΟΦΣΚΙ – Dejan DUKOVSKY, ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙΔΑΠΟΘΗΚΗΣ – βασικού υλικού για το έργο μας.
– Γιατί υπάρχει τόση βία στο έργο σας, κύριε Ντούκοφσκι;
– «Ο στόχος μου ήταν να γράψω ένα έργο για τη βία μέσα στη ζωή μας, έτσι όπως την έχει κυκλώσει τα τελευταία χρόνια. … Οι ήρωες βεβαίως της «Πυριτιδαποθήκης» δεν είναι εγκληματίες αλλά καθημερινοί άνθρωποι. που τσακώνονται, που θυμώνουν, που ζηλεύουν…».
– Τα πρόσωπά σας βρίσκονται ένα βήμα πριν ή ένα βήμα μετά τον πόλεμο;
– «Όταν ξεκίνησα να γράφω το έργο, το 1994, ο πόλεμος (Γιουγκοσλαβία) δεν είχε ακόμη ξεσπάσει. Υπήρχε όμως μια ένταση στον αέρα, μια αβεβαιότητα. Οι ήρωές μου ζουν επομένως καταστάσεις που οδηγούν σε πόλεμο. Αργότερα τροποποίησα λίγο τις σκηνές ανάγοντας τον θεατή στον καιρό της ειρήνης που ακολουθεί έναν πόλεμο».
– Για ποιόν λόγο οδηγείτε τις καταστάσεις στα άκρα;
– «Το θέατρο για μένα είναι νεκρό αν δεν είναι γενναίο, αν δηλαδή δεν πειραματίζεται. Και στην προσωπική μου ζωή λειτουργώ πάντα στα όρια. Δεν μου αρκεί το ενδιάμεσο».
– Τα πρόσωπα της «Πυριτιδαποθήκης» έχουν εθνικότητα;
– «Όχι. Δεν έχει σημασία η καταγωγή, όπως δεν έχει σημασία και ο συγκεκριμένος τόπος ή χρόνος. Σημασία έχουν οι άνθρωποι. Γι’ αυτούς μιλάω· για τις ιστορίες τους, που για μένα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μικροί κύκλοι ενός άλλου μεγαλύτερου.
Υ.Γ. 1 ΤΕΛΙΚΆ ΕΊΜΑΣΤΕ ΑΓΡΙΟΙ;
Με αφορμή το έργο «Άγριοι» του Γιώργο Παλούμπη, ο πρωταγωνιστής Μανώλης Μαυροματάκης απαντάει: «Άγριοι τελικά είναι όλοι. Εδώ έχει ανθρώπους οι οποίοι θα μπορούσαν να είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να υπάρξει στη ζωή, που, θεωρητικά κι από μια απόσταση, μιλάνε για το πώς ένας κόσμος μπορεί να γίνει καλύτερος και μετά πέφτουν και τελικά συνθλίβονται. Υπάρχει μια αλληλεπίδραση με το σύστημα. Από ένα σημείο και μετά το χάνεις. Ζούμε με την έντονη πίεση της πραγματικότητας και βλέπεις ότι πλέον χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να μην πέσεις μέσα στην περιοχή της αγριότητας και της βίας. Η εποχή μας σπρώχνει στον ατομισμό ξυπνώντας ζωικά ένστικτα.
Είναι δύσκολο να καταφέρεις έστω και για λίγο να κρατήσεις την ψυχραιμία σου, τη λογική και την καρδιά σου ανοιχτή, αλλά και να μπορέσεις να πιαστείς από κάπου… Είναι πολύτιμο να υπάρχει ένα άλλο παράδειγμα. Να συναντήσεις κάποιο πρόσωπο που δεν έχει τον φόβο και τον θυμό πάνω του χαραγμένο, να μπορείς να πεις μια «καλημέρα» και να πιάσεις μια κουβέντα, αφήνοντας πίσω προκαταλήψεις ότι αυτός είναι καλύτερος ή χειρότερος, όλα αυτά που υποσυνείδητα έχουμε μέσα μας. Είναι αναγκαίο κι αυτό δεν μπορείς να το κάνεις μόνος σου. Θέλει τουλάχιστον άλλον ένα. Όλοι μας είμαστε φοβισμένοι και θέλουμε να διασφαλίσουμε το συμφέρον μας, αλλά έτσι δεν γίνεται δουλειά. Πρέπει να δημιουργήσουμε μια συνθήκη για να συνυπάρχουμε.»
Υ.Γ. 2 ΕΞΟΥΣΙΑ, ΠΟΙΑ;
ΣΎΜΦΩΝΑ με τον ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ η εξουσία είναι το σύνολο των ανισωτικών σχέσεων δύναμης. Σαφώς κύρια μορφή τέτοιων σχέσεων είναι τα καθημερινά δράματα της ταξικής πάλης, αλλά ταυτόχρονα ως μέρος τους ή και εντελώς ξεχωριστά είναι και οι σχέσεις δυνάμεων στην εργασία, στην καταστολή, στο ποινικό κομμάτι, στην οικογένεια, στη σεξουαλικότητα, μεταξύ γενεών, μεταξύ γονέων και παιδιών κλπ. Όλες αυτές οι σχέσεις συνέχουν το κοινωνικό σώμα και ορισμένες από αυτές δημιουργούν σε αυτό και μια θετική οπτική για την εξουσία. Το δε κράτος με τους θεσμούς του είναι μια αποκρυστάλλωση μιας πολλαπλότητας σχέσεων δύναμης που διαπερνούν κάθετα, οριζόντια και πολλαπλά το κοινωνικό σώμα. Αυτό πρέπει να το έχουμε στο νου μας όταν κάνουμε αγώνα εναντίον μιας εξουσίας.
*Η παράσταση ανεβαίνει από τη Θεατρική ομάδα του Συλλόγου Γυναικών Τυρνάβου στις 2,3 και 4 Μαΐου στο Μαξίμ
