Πέθανε ο Διονύσης Σαββόπουλος

Η ιστορία του ξεκινά στη Θεσσαλονίκη, στις 2 Δεκεμβρίου 1944, σε μια Ελλάδα που μόλις ξεμύτιζε από τη σκιά του πολέμου, με πληγές βαθιές και ψυχές διψασμένες για φως. Ο ίδιος, με την τυπική του ικανότητα να μετατρέπει τα γεγονότα σε αφήγηση, είχε περιγράψει τα πρώτα του λεπτά στον κόσμο: «Η πόλη ήταν ανάστατη, συγκοινωνίες δεν λειτουργούσαν και η μητέρα μου, ετοιμόγεννη, μεταφέρθηκε άρον άρον μέσα στην καλαθούνα μιας μοτοσικλέτας του ΕΛΑΣ ― ο οποίος ΕΛΑΣ είχε επιτάξει ένα σπίτι ακριβώς πίσω από το σπίτι μας ― κι ένας ΕΛΑΣίτης προθυμοποιήθηκε και την μετέφερε με κρότους και καπνούς στο μαιευτήριο όπου γεννήθηκα άμα τη αφίξει», είχε αφηγηθεί το 2017, στην αντιφώνησή του όταν το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τον ανακήρυξε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής.

Ανάμεσα στα στενά της Άνω Πόλης, στις αυλές με τα γιασεμιά και τις φωνές των πλανόδιων μουσικών, άκουσε για πρώτη φορά τη μουσική να γίνεται τρόπος ύπαρξης. Παιδί φιλομαθές, ευαίσθητο και παρατηρητικό, φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ένα σχολείο που τότε, μέσα στην αυστηρότητα της εποχής, καλλιεργούσε πνεύμα ελευθερίας και ανεξαρτησίας σκέψης.

Από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα του ονείρου

Ακολούθησαν σπουδές στη Νομική του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, σπουδές που όμως δεν ολοκλήρωσε ποτέ. Η έλξη της μουσικής αποδείχθηκε ανυπέρβλητη: «Η μουσική δεν είναι νότες», θα πει αργότερα, «είναι η άλλη ζωή μέσα στη ζωή. Ενα ρίγος, ένα τραύλισμα καθώς προσπαθείς να διηγηθείς το θαύμα που έχεις δει. Πας να το πεις και κομπιάζεις. Η μουσική είναι ο κόμπος που λύνεται».

Αυτός ο «κόμπος» θα γίνει το νήμα που τον οδήγησε, το 1963, ν’ αφήσει τη Θεσσαλονίκη και να κατέβει στην Αθήνα. Μια μετακίνηση γεωγραφική αλλά και υπαρξιακή. Ενα ταξίδι που σηματοδοτούσε τη γέννηση ενός καλλιτέχνη. Με λίγα χρήματα, αλλά με ασίγαστη πίστη στη δύναμη του τραγουδιού, εγκαθίσταται σε φτωχικά δωμάτια, δουλεύει περιστασιακά — έχει ειπωθεί ότι πόζαρε και ως μοντέλο για φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών — και τα βράδια παίζει κιθάρα σε μικρές μπουάτ της Πλάκας. Εκεί, ανάμεσα σε καπνό, φτηνό κρασί και νεανικά βλέμματα, αρχίζει να διαμορφώνει τη φωνή του. Μια φωνή αφηγηματική, τραχειά, μεστό χιούμορ και ειρωνεία, αλλά και με βαθιά συγκίνηση.

Η Αθήνα των αρχών της δεκαετίας του ’60 ήταν ένα χωνευτήρι αντιθέσεων. Οι μπουάτ της Πλάκας άνθιζαν, η πολιτική ζύμωση έβραζε, η νεολαία αναζητούσε νέους ήχους, και μέσα σε αυτό το τοπίο ο νεαρός Σαββόπουλος έφερε κάτι πρωτόγνωρο. Εναν λόγο που συνδύαζε την αμεσότητα της παράδοσης με την υπαρξιακή αναζήτηση του σύγχρονου ανθρώπου.

Το ξεκίνημα στη δισκογραφία

Το 1966, κυκλοφόρησε ο πρώτος του δίσκος, «Φορτηγό», από τη Lyra του Αλέκου Πατσιφά. Ο τίτλος δεν ήταν τυχαίος, καθώς το «φορτηγό» συμβόλιζε το ταξίδι, τη μεταφορά, το πέρασμα. Μια πορεία από την αθωότητα στην ενηλικίωση. Σ’ αυτόν τον δίσκο, ο Διονύσης Σαββόπουλος υπογράφει τους στίχους, τη μουσική και την ερμηνεία. Πρόκειται για μια χειροποίητη δουλειά που αναπνέει ελευθερία και νεανική ορμή.

Τραγούδια όπως «Η Συννεφούλα», «Το Διάφανο Κορίτσι», «Το Δέντρο», ή «Το ?οκ του Χωριάτη», φανερώνουν έναν νέο λόγο, όπου η ποίηση συνομιλεί με την κοινωνία, και η ειρωνεία με την τρυφερότητα. Ήταν ένα ελληνικό αντίστοιχο του Dylanικού τροβαδούρου, ένας νεαρός που μιλά με κιθάρα και φαντασία, και που μέσα από το απλό τραγούδι αρθρώνει μια βαθύτερη κραυγή. Αν και ο δίσκος δεν γνώρισε αρχικά εμπορική επιτυχία, αποτέλεσε σταθμό για τη μεταπολεμική ελληνική μουσική. Η είσοδος ενός νέου, προσωπικού λόγου στο τραγούδι, μιας αφήγησης που δεν φοβάται την αυτοβιογραφία, την πολιτική αιχμή, τον σαρκασμό.

Η συνέχεια ήρθε τρία χρόνια αργότερα, με «Το Περιβόλι του Τρελού». Ο δίσκος αυτός — συνθέσεις γραμμένες πριν και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας — αποτέλεσε ένα από τα πιο εμβληματικά έργα της δεκαετίας. Εδώ, ο Σαββόπουλος διαμορφώνει πλέον καθαρά το ύφος του. Ροκ στοιχεία συνδυασμένα με παραδοσιακούς ρυθμούς, λόγος ποιητικός με πολιτικές αιχμές, μια δραματουργία που θυμίζει θέατρο. Το τραγούδι «Ζήτω το Ελληνικό Τραγούδι» γίνεται ύμνος μιας γενιάς που προσπαθεί να κρατήσει τη φωνή της εν μέσω λογοκρισίας. Στο «Πολιτευτάκια», με ειρωνεία και θάρρος, θίγει το φαινόμενο της υποκρισίας και της μικροπολιτικής. Το άλμπουμ, αν και «διαβασμένο» προσεκτικά από τη λογοκρισία της χούντας, κυκλοφόρησε και αγαπήθηκε από ένα κοινό που έβλεπε πίσω από τις γραμμές το μήνυμα της ελευθερίας.

Το 1971, εν μέσω της δικτατορίας, κυκλοφορεί ο «Μπάλλος», ίσως ο πιο ρηξικέλευθος και σύνθετος δίσκος του. Ο τίτλος δανεισμένος από τον κυκλαδίτικο χορό, συμβολίζει την ένωση των αντιθέτων: το αρσενικό και το θηλυκό, το ρυθμικό και το λυρικό, το παράλογο και το εύτακτο. Στον «Μπάλλο», ο Σαββόπουλος φέρνει το λαϊκό και το ροκ σε συνομιλία, παντρεύει τη λύρα με την ηλεκτρική κιθάρα, τον μύθο με το τώρα. Το «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη», το «Πολιτευτάκια» (σε νέα εκδοχή), και το «Μπαλλομένο Τραγούδι», δεν είναι απλώς τραγούδια — είναι σύγχρονες ραψωδίες. Ο δίσκος αυτός καθιερώνει οριστικά τον Σαββόπουλο ως πρωτοπόρο, αλλά και ως στοχαστή του ελληνικού τραγουδιού

Το «Βρώμικο Ψωμί», που ακολούθησε το 1972, έρχεται ως κραυγή διαμαρτυρίας αλλά και αγωνίας. Η Ελλάδα ασφυκτιά κάτω από τη χούντα, και ο Σαββόπουλος, χωρίς να καταφύγει σε ευθείες πολιτικές δηλώσεις, χρησιμοποιεί τον υπαινιγμό, τη μεταφορά, τον συμβολισμό. Το ομώνυμο τραγούδι αλλά και κομμάτια όπως «Οι Παλιοί μας Φίλοι» και «Το Κούρεμα» εκφράζουν μια βαθιά ανάγκη για αλήθεια και καθαρτήριο. Ο δίσκος, βαθύς και εσωτερικός, αποτελεί συνάμα ένα προσωπικό ημερολόγιο και μια κοινωνική μαρτυρία.

Με τη Μεταπολίτευση, το 1975, κυκλοφορεί το διπλό άλμπουμ «Δέκα Χρόνια Κομμάτια», μια αναδρομή αλλά και μια εξομολόγηση. Στα τραγούδια του ακούγεται η φωνή ενός δημιουργού που έχει ζήσει μέσα στη φωτιά των γεγονότων και προσπαθεί να συνθέσει τα θραύσματα μιας δεκαετίας. Το έργο αυτό είναι αυτοβιογραφία σε ρυθμό, ένας καθρέφτης της κοινωνίας που αλλάζει. Η δεκαετία του ’80 βρίσκει τον Σαββόπουλο να ωριμάζει χωρίς να χάνει τη νεανική του περιέργεια. Ο δίσκος «Ρεζέρβα» (1979) φέρνει νέα πνοή, με τραγούδια όπως «Η Δημοσθένους Λέξις», ενώ το «Τραπεζάκι Έξω» (1983) αποπνέει έναν πιο εσωτερικό, σχεδόν οικιακό λυρισμό.

Το 1989, έρχεται ο «Ασυρματιστής», με ραδιοφωνικό χαρακτήρα και πειραματισμό στον ήχο. Μια δουλειά ώριμη, στοχαστική, γεμάτη μεταφορές και συμβολισμούς. Και το 1999, με τον «Χρονοποιό», φαίνεται να συνοψίζει τη διαδρομή του. Ενας δημιουργός που πια δεν κυνηγά τον χρόνο, αλλά τον μετατρέπει σε ύλη, σε τραγούδι, σε μνήμη.

Στίχοι που δεν φοβούνται τη ρωγμή

Η δεκαετία του ’60, που ξεκίνησε με όνειρα και νεανικό οίστρο, βυθίστηκε απότομα στο σκοτάδι της δικτατορίας. Για τους καλλιτέχνες, τα χρόνια εκείνα ήταν μια δοκιμασία. Κάθε λέξη, κάθε ήχος, κάθε νότα έπρεπε να περάσει από τη στενή κρησάρα της λογοκρισίας. Κι όμως, μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Διονύσης Σαββόπουλος επέλεξε όχι να σιωπήσει, αλλά να μιλήσει αλλιώς, με υπαινιγμούς, σύμβολα, αλληγορίες.

Η φωνή του, γνώριμη και παράξενη μαζί, έγινε όργανο αντίστασης χωρίς κραυγές. Μια αντίσταση ψιθυριστή, σχεδόν ποιητική, που περνούσε από τα φίλτρα της λογοκρισίας χωρίς να χάνει το νόημά της. Εκείνη την εποχή, οι στίχοι του είχαν τη δύναμη του ψιθύρου σε μια χώρα που φοβόταν να φωνάξει.

Η δικτατορία τον οδήγησε δύο φορές στη φυλακή —πρώτα το 1967, λίγο μετά το πραξικόπημα, και ξανά το 1969, εξαιτίας της καλλιτεχνικής του δράσης και των υπαινικτικών τραγουδιών του που θεωρήθηκαν «αντεθνικά». Στο κελί, μακριά από τη σκηνή και το κοινό, συνέχισε να γράφει. Όπως θα έλεγε αργότερα, «η σιωπή εκείνη δεν ήταν κενή. Ηταν γεμάτη μουσική που δεν μπορούσε ακόμα να παιχτεί».

Οι εμπειρίες της κράτησης, της απομόνωσης και του φόβου άφησαν μέσα του ένα ίζημα ευαισθησίας και ωριμότητας. Στους στίχους του άρχισε να διακρίνεται καθαρότερα η αίσθηση της ρωγμής. Οχι μόνο ως πολιτικής ή κοινωνικής σχάσης, αλλά ως ανθρώπινης κατάστασης. Η ρωγμή είναι εκεί που το φως μπαίνει, θα μπορούσε να πει κανείς κι ο Σαββόπουλος, με το βλέμμα στραμμένο τόσο στον άνθρωπο όσο και στην Ιστορία, έμαθε να κοιτάζει μέσα της χωρίς να αποστρέφεται.

Στον πυρήνα κάθε τραγουδιού του βρίσκεται μια στέρεη — και συχνά αιχμηρή — χρήση της γλώσσας. Οι στίχοι του δεν είναι ποτέ «εύκολοι». Δεν χαϊδεύουν, δεν επιζητούν απλώς συγκίνηση. Αντίθετα, διεισδύουν σε εικόνες, υπαινιγμούς, ψυχικές αντανακλάσεις, κοινωνικούς καθρέφτες. Ένα τραγούδι του μπορεί να ξεκινάει με τρυφερότητα — «Κάνε λίγο υπομονή, χαρά μου» — και να καταλήγει σε μια πολιτική διαπίστωση ή σε μια σιωπηρή πρόκληση.

Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του, «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα», ο Σαββόπουλος ανοίγει το συρτάρι των μύχιων σκέψεων. Μιλά για εκείνες τις νύχτες της απομόνωσης, για τις ενοχές, για τη δυσκολία να διατηρήσεις την ελευθερία σου μέσα στην εξουσία του φόβου. Δεν παρουσιάζει τον εαυτό του ως ήρωα ή άγιο. Αναγνωρίζει τα λάθη, τις αντιφάσεις, τους δισταγμούς. Και γι’ αυτό γίνεται πιο αληθινός.

Οι σκιές, στις οποίες τόλμησε να σταθεί, είναι εκείνες που φωτίζουν τη φωνή του. Γιατί η τέχνη του Διονύση Σαββόπουλου δεν υπήρξε ποτέ προϊόν βεβαιοτήτων, αλλά αποτέλεσμα αμφιβολιών. Ο ίδιος δεν τραγουδούσε για να διακηρύξει, αλλά για να ρωτήσει. Και σε αυτή την ερώτηση — τη συνεχή, ανήσυχη, ανθρώπινη — βρίσκεται η βαθύτερη ρωγμή της τέχνης του· εκεί όπου η γλώσσα παύει να είναι μέσο και γίνεται εμπειρία.

Η τελευταία του εμφάνιση πάνω στη σκηνή

Τον περασμένο Ιούνιο, στο Terra Vibe της Μαλακάσας, ο Διονύσης Σαββόπουλος ανέβηκε για τελευταία φορά στη σκηνή, στο πλαίσιο του επετειακού Rockwave Festival 2025. Μια βραδιά γεμάτη συγκίνηση, ιστορίες και μουσική μνήμη. Στα 80 του, εμφανίστηκε δωρικός, ήρεμος και φωτεινός, μπροστά σ’ ένα κοινό που τον παρακολουθούσε με ευγνωμοσύνη.

Λίγο πριν τις 10, τα φώτα χαμήλωσαν. Και τότε, μέσα στο μισοσκόταδο, εμφανίστηκε εκείνος. Με αργό βήμα, χωρίς δραματικότητα, χωρίς χειροκροτήματα που να τα προκαλεί. Μόνο ένα χαμόγελο —εκείνο το γνώριμο, μισό ειρωνικό, μισό παιδικό— και μια μικρή υπόκλιση στο κοινό. Κάθισε στο κέντρο της σκηνής, σε μια καρέκλα, όπως παλιά. Άνοιξε τα χέρια του σαν ν’ αγκάλιαζε το πλήθος, σαν να ήθελε να χωρέσει μέσα του όλους.

Δίπλα του οι μουσικοί. Ηρεμοι, συγκεντρωμένοι, σχεδόν αφοσιωμένοι. Ο ίδιος, δωρικός και προσιτός ταυτόχρονα, έμοιαζε περισσότερο με ενορχηστρωτή μιας συλλογικής ανάμνησης παρά με τραγουδιστή.  Ήταν μια εμφάνιση-ύστερος αποχαιρετισμός, μια ήσυχη υπόκλιση από τον άνθρωπο που σημάδεψε το ελληνικό τραγούδι για πάνω από έξι δεκαετίες. Μια βραδιά που, όπως φάνηκε, θα μείνει στη μνήμη ως το τελευταίο του «ευχαριστώ».

Ο άνθρωπος πίσω από το μικρόφωνο

Πίσω από τη μορφή του δημιουργού, του «Νιόνιου» που σημάδεψε γενιές, υπήρχε πάντα ένας άνθρωπος. Όχι ο μύθος, όχι το σύμβολο, αλλά ένας άνθρωπος με ταπεινότητα, ιδιορρυθμίες, στοχασμό και χιούμορ. Κάποιος που έζησε τη ζωή του όχι μέσα από την απόσταση του καλλιτέχνη, αλλά μέσα από την άμεση τριβή με την καθημερινότητα.

Υπήρξε σύζυγος της Άσπας Αραπιδού, συνοδοιπόρου ζωής και πνεύματος, παρούσας σε κάθε του δημιουργική περίοδο. Μαζί απέκτησαν δύο γιους, τον Χρήστο και τον Ορφέα, και αργότερα εγγόνια, στα οποία, όπως έλεγε ο ίδιος με συγκίνηση, έβλεπε «την απόδειξη πως η μουσική της ζωής συνεχίζεται και χωρίς εμάς».

Στις δημόσιες του εμφανίσεις απέπνεε μια γαλήνη ανθρώπου που έχει συμφιλιωθεί με τον χρόνο. Όμως πίσω από αυτή τη γαλήνη, κρυβόταν μια αδιάκοπη πάλη. Η αναμέτρηση με τον ίδιο του τον εαυτό. Δεν δίσταζε να παραδεχτεί τα λάθη του, τις παραλείψεις, τις στιγμές που «έμεινε πίσω» ή δεν κατάφερε να εκφράσει όσα ήθελε. Μιλούσε για όλα αυτά όχι ως εξομολόγηση, αλλά ως πράξη διαύγειας. Μια ανάγκη να σταθεί απέναντι στο έργο του με ειλικρίνεια, χωρίς εξιδανικεύσεις.

Σε μια από τις τελευταίες του συνεντεύξεις είχε πει: «Αυτό που κατάλαβα μεγαλώνοντας είναι πως ό,τι μένει δεν είναι τα τραγούδια, αλλά οι στιγμές που τα γράψαμε· το βλέμμα της Άσπας από απέναντι, το παιδί που παίζει στο πάτωμα, ο καφές που κρυώνει δίπλα στην κιθάρα». Ίσως εκεί να βρίσκεται και το μυστικό του. Ο Διονύσης Σαββόπουλος δεν έγραψε απλώς τραγούδια, αλλά έγραψε τη ζωή μέσα στο τραγούδι. Και αυτή η ζωή, με τα φώτα και τις σκιές της, είναι που τον καθιστά διαχρονικό. Δεν υπήρξε ποτέ είδωλο, αλλά υπήρξε άνθρωπος. Και γι’ αυτό θα μείνει στην ιστορία.

ethnos.gr

Προσοχή! Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των πληροφοριών του παραπάνω άρθρου ή μέρους αυτών μόνο αν αναφέρεται ως πηγή το https://paidis.com/ και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος.