Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, είναι η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Είναι ίσως το μοναδικό μνημείο στον κόσμο που υπήρξε στην πορεία των αιώνων ναός των τριών μεγάλων θρησκειών, του αρχαίου Δωδεκάθεου, του Χριστιανισμού και του Μωαμεθανισμού!
Η Ροτόντα είναι ένα πολυπολιτισμικό μνημείο, χτίστηκε ως μαυσωλείο του Γαλέριου το 306 μ.Χ , μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό στα τέλη του 4ου αιώνα και μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1591 σε τζαμί. Ξανάγινε εκκλησία, στέγη αρχαιολογικών γλυπτών, χαρακτηρίστηκε τελικά «πολυπολιτισμικό μνημείο» όπου σπανιότατα γίνονταν κάποιες θρησκευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.
Ο μεγάλος σεισμός του 1978 τού προκάλεσε σημαντικές ζημιές και προβλήματα στατικότητας. Ακολούθησε ένα πολύπλευρο, πολυδάπανο και πολύχρονο πρόγραμμα στερέωσης, συντήρησης και αποκατάστασης από την ελληνική πολιτεία με φορέα το υπουργείο Πολιτισμού, που απέδωσε το μνημείο ασφαλές και λαμπρό στο ελληνικό και παγκόσμιο επιστημονικό και περιηγητικό κοινό.
Το εσωτερικό του μνημείου εντυπωσιάζει με τη μεγαλειώδη αίσθηση που δίνει ο μεγάλος χώρος, με διάμετρο 25 μέτρων και ύψος 30 μέτρων, και με τον τεράστιο τρούλο, ο οποίος φαίνεται σαν μετέωρος από το άπλετο φως που χύνεται από τα πολλά παράθυρα. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,30 μ., διασπάται εσωτερικά σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες, από τις οποίες η νότια αποτελούσε την κύρια είσοδο.
Η Ροτόντα στα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδόσιου (379-395 μ.Χ.) μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά. Από τις τρεις αρχικές ζώνες της ψηφιδωτής διακόσμησης σώζεται σε καλή κατάσταση μόνο η τρίτη και κατώτερη ζώνη όπου εικονίζονται μάρτυρες και άγιοι σε στάση δέησης μπροστά από φανταστικά σύνθετα αρχιτεκτονήματα. Είναι η περίφημος «ζωφόρος» των πρώτων μαρτύρων της χριστιανοσύνης που χαρακτηρίζεται για τη ζωντάνια των μορφών της και τη μεγαλοπρεπή απόδοση. Ανάμεσα στους μάρτυρες διακρίνονται ξεχασμένα σήμερα ονόματα αγίων: Ρωμανός, Κύριλλος, Λέων, Ονησιφόρος, Πρίσκος και Ανανίας.
Τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου κοσμούν ψηφιδωτά με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα, που εντυπωσιάζουν με την ποικιλία των σχεδίων και τη λαμπρότητα των χρωμάτων τους.
Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους έγινε στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Τότε διανοίχθηκε και διευρύνθηκε η ανατολική κόγχη και κατασκευάστηκε το ιερό βήμα με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Στη δυτική κόγχη διαμορφώθηκε νέα είσοδος με νάρθηκα και προστέθηκε πρόπυλο με δύο παρεκκλήσια, που δεν σώζονται.
Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με τοίχο και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως, αποσπάσματα της οποίας διατηρήθηκαν ως σήμερα.
Το 1590/1 η Ροτόντα μετατράπηκε σε τζαμί από τον σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη, ο τάφος του οποίου διατηρήθηκε στην ανατολική εξωτερική πλευρά του μνημείου. Ο μιναρές είναι κτίσμα της ίδιας εποχής και ο μοναδικός που διασώθηκε στη Θεσσαλονίκη από τη γενική κατεδάφιση μιναρέδων του 1925.
Επιμέλεια – φωτογραφιες : Δημήτρης Καστανάρας
