Τρύγος: Από την παράδοση στη βιωσιμότητα

Της Ζαΐρας Παπαφίγγου, γεωπόνου του Α.Ο.Σ. Τυρνάβου*

Είναι για μένα ιδιαίτερη τιμή και μεγάλη χαρά που βρίσκομαι σήμερα μαζί σας, σε αυτήν τη γιορτή που τιμά όχι μόνο τον κόπο και τη συγκομιδή των σταφυλιών, αλλά και τις ρίζες μας, την βαθιά σχέση μας με την αμπελουργία και τη δέσμευσή μας για ένα βιώσιμο μέλλον.

Για την ιστορία της αμπελοκαλλιέργειας στην περιοχή του Τυρνάβου υπάρχουν γραπτές αναφορές από τους Βυζαντινούς χρόνους. Αρκετοί περιηγητές αναφέρονται στους αμπελώνες του Τυρνάβου μεταξύ του 17° και 18° αιώνα.
Ο Εβλιγιά (1668) αναφέρεται στους αμπελώνες του Τυρνάβου γράφοντας: ‘φεύγοντας, κανείς, από τη νοτιοανατολική πλευρά της πόλης (Τύρναβος) και μέχρι να φτάσει στη Λάρισα βρίσκει 37 αμπελώνες’.

Η αμπελουργία στον Τύρναβο και στα χωριά του Δήμου Τυρνάβου, οργανώνεται και αποκτά δυναμική στα μέσα του 19° αιώνα. Μετά την καταστροφική εμφάνιση της φυλλοξήρας το 1930 ακολουθεί μια περίοδος ανασυγκρότησης και αναμπέλωσης με την εισαγωγή αντιφυλλοξηρικών κλημάτων.

Η κρίση μετατράπηκε σε ευκαιρία και στα επόμενα χρόνια μέχρι και σήμερα, ο Δήμος Τυρνάβου αποκτά σύγχρονο αμπελώνα με ποικιλίες που θα καθορίσουν την μελλοντική του πορεία, όπως το Μοσχάτο Μαύρο Τυρνάβου.
Οι οινοποιήσιμοι αμπελώνες στην περιοχή του Δήμου Τυρνάβου καλύπτουν μια έκταση 17000 στρεμμάτων εκ των οποίων τα 7000 στρέμματα βρίσκονται στο Δαμάσι.

Η αμπελοκαλλιέργεια αποτέλεσε διαχρονικά έναν από τους βασικούς πυλώνες της οικονομίας στο Δαμάσι, το οποίο, ως παραδοσιακός αγροτικός οικισμός, καλλιέργησε και διατήρησε ζωντανή τη βαθιά του σχέση με το αμπέλι μέσα στον χρόνο.

Η μονοκαλλιέργεια του αμπελιού στο Δαμάσι αποτελεί το στοιχείο που προσδίδει στον τόπο αυτό τη δική του μοναδικότητα και ξεχωριστή αγροτική ταυτότητα. Το Δαμάσι ξεχωρίζει γιατί έχει αφιερωθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου στο σταφύλι, με έναν αμπελώνα που εκτείνεται στους δύο εύφορους κάμπους της περιοχής, σχηματίζοντας μια ενιαία ζώνη αμπελοκαλλιέργειας.

Ο τρύγος, παραδοσιακά, ήταν κάτι περισσότερο από μια απλή συγκομιδή, ήταν μια τελετουργία γεμάτη συμβολισμούς όπως της αναγέννησης, της συλλογικής προσπάθειας, του σεβασμού στη φύση, της αφθονίας, της ανταμοιβής καθώς και με θρησκευτικούς συμβολισμούς.

Ο τρύγος σήμερα, ενώ διατηρεί τη βαθιά του σύνδεση με την παράδοση και τους συμβολισμούς του, έχει προσαρμοστεί στις σύγχρονες ανάγκες και τεχνολογικές εξελίξεις. Η διαδικασία του τρύγου έχει γίνει πιο ακριβής και αποδοτική μέσω της χρήσης σύγχρονων εργαλείων, μηχανημάτων και τεχνικών.

Παρά τις τεχνολογικές εξελίξεις, η βασική ουσία του τρύγου παραμένει η ίδια. Η σκληρή δουλειά μιας ολόκληρης χρονιάς , το συναίσθημα της αγωνίας και της προσμονής για την ποιοτική και ποσοτική σοδειά και η εξάρτηση από τις φυσικές συνθήκες παραμένουν αμετάβλητα. Κάθε τρύγος έχει τη δική του ένταση και μοναδικότητα και γίνεται για όλους μας μια ξεχωριστή εμπειρία γεμάτη ένταση, άγχη και προσδοκίες για το τελικό αποτέλεσμα, που ποτέ δεν είναι δεδομένο.

Ο αμπελουργός σήμερα αντιμετωπίζει μια σειρά από προκλήσεις που απαιτούν γνώση, προσαρμοστικότητα και συνεχείς προσπάθειες για να διατηρηθεί η παραγωγή βιώσιμη και αποδοτική.

Ο στρατηγικός σχεδιασμός, ο οποίος είναι αναγκαίος, αφορά την Πολιτεία και τους θεσμικούς φορείς. Η δική μου προσέγγιση επικεντρώνεται σε πρακτικές λύσεις, με χαμηλό κόστος, άμεσα εφαρμόσιμες από τον αμπελουργό, στην καθημερινότητά του.

Θα αναφερθώ στις σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος αμπελουργός και σε λύσεις που, αν και πολλές είναι ήδη γνωστές, δεν εφαρμόζονται. Ωστόσο, η αξιοποίησή τους μπορεί να οδηγήσει σε εξοικονόμηση χρημάτων και σε ουσιαστικά αποτελέσματα.
Οι αμπελουργοί σήμερα καλούνται να τροποποιήσουν τον τρόπο που καλλιεργούν.

Από τις σημαντικότερες προκλήσεις είναι:

Πρώτα από όλα η Κλιματική Αλλαγή. Η κλιματική αλλαγή έχει φέρει ακραία καιρικά φαινόμενα όπως καύσωνες, ξηρασίες, ισχυρές βροχοπτώσεις, πλημμύρες και παγετούς, που επηρεάζουν τη φυσική ανάπτυξη των αμπελώνων.

Για την αντιμετώπιση του παγετού:

Καθυστέρηση του χειμερινού κλαδέματος όσο το δυνατό περισσότερο (ή εφαρμογή προκλαδέματος).
Πριν τον παγετό καλό είναι να αποφεύγεται το όργωμα και το σκάλισμα και να γίνεται μια ελαφρά ισοπέδωση με καλλιεργητή στα 1-2 cm η οποία βοηθά στην αύξηση της θερμοκρασίας του, κατά 1-2°C.

Θα πρέπει το έδαφος είναι καθαρό από ζιζάνια γιατί η ηλιακή ακτινοβολία απορροφάται πιο αποτελεσματικά κατά τη διάρκεια της ημέρας, με αποτέλεσμα το έδαφος να θερμαίνεται περισσότερο. Αυτή η θερμότητα εκπέμπεται σταδιακά τις νυχτερινές ώρες, βοηθώντας στη διατήρηση υψηλότερης θερμοκρασίας κοντά στα φυτά και μειώνοντας τον κίνδυνο ζημιών από παγετό .Αν υπάρχει χορτάρι θα πρέπει να κοπεί σε χαμηλά επίπεδα ή να ενσωματωθεί.

Αποφυγή πρώιμης αζωτούχου λίπανσης και υπερβολικής άρδευσης πριν την παγωνιά, αν προηγείται περίοδος ξηρασίας τότε μόνο είναι καλό να γίνει άρδευση έγκαιρα ώστε να υπάρχει χρόνος να απορροφηθεί το νερό και να λειτουργήσει θετικά. Το νερό που προστίθεται στο έδαφος, ειδικά αν είναι από γεώτρηση και έχει σχετικά υψηλή θερμοκρασία, μεταφέρει θερμότητα που βοηθά να αυξηθεί η θερμοκρασία στον αέρα κοντά στις ρίζες και τους βλαστούς.

Για την αντιμετώπιση του καύσωνα

Θα πρέπει να γίνεται σωστή και τακτική άρδευση ώστε να διατηρείται το φυτό σε καλή υδατική κατάσταση αλλά είναι σημαντικό να αποφεύγεται η έντονη ή υπερβολική άρδευση ακριβώς την προηγούμενη ημέρα από έναν αναμενόμενο καύσωνα γιατί η απότομη υγρασία μπορεί να αυξήσει τη διαπνοή του φυτού και τελικά να το κάνει πιο ευάλωτο στο σοκ από τις υψηλές θερμοκρασίες.

Το ξεφύλλισμα δεν πρέπει να γίνεται όταν περιμένουμε καύσωνα. Γενικά, πάντα θα πρέπει να ξεφυλλίζουμε αμέσως μετά το δέσιμο των σταφυλιών και πάντα θα πρέπει υπάρχει φύλλωμα σκίασης στα αμπέλια και να αποφεύγεται το ξεγύμνωμα των σταφυλιών, ένα λάθος που κάνουν πολλοί αμπελουργοί.

Αποφεύγουμε το κορυφολόγημα πριν τον καύσωνα.

Επίσης μπορεί να γίνει εφαρμογή των λεγόμενων αντηλιακών των φυτών (καολίνης, αταπουλγίτης και ζεόλιθος) τα οποία είναι οικονομικά σκευάσματα και έχουν πολύ καλά αποτελέσματα καθώς και αμινοξέα με διαφυλλικο ψεκασμό είτε με υδρολίπανση.

Για την αντιμετώπιση παρατεταμένης ξηρασίας:

Διατήρηση φυσικού χόρτου σε χαμηλά επίπεδα ή καλλιέργεια ενός ψυχανθούς (βίκος, τριφύλλι κτλ) το οποίο διατηρεί τη θερμοκρασία του εδάφους πιο σταθερή και περιορίζει την απώλεια θερμότητας προς την ατμόσφαιρα.

Εμπλουτισμός εδάφους με οργανική ουσία. Χρήση κομπόστ, κοπριάς ή χλωρής λίπανσης. Το οργανικό υλικό αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να κρατά νερό.
Όχι βαθύ όργωμα γιατί αποσυντονίζει την υγρασία.
Χρήση υποκειμένων με βαθύ και ανεπτυγμένο ριζικό σύστημα (π.χ. 1103 Paulsen, 110 Richter).

Περιορισμός ζωηρής βλάστησης. Η υπερβολική βλάστηση καταναλώνει περισσότερο νερό.
Για όλα τα παραπάνω καλό θα ήταν να αναφερθεί ότι ενδεχομένως οι τοπικές ποικιλίες ιδίως στις περιοχές όπου εξελίχθηκαν ή καλλιεργούνται παραδοσιακά μπορούν συχνά να ανταπεξέλθουν καλύτερα σε ακραία καιρικά φαινόμενα αυτό μένει να ερευνηθεί.

Δεύτερη πρόκληση είναι η Αύξηση Κόστους Παραγωγής: Η αυξανόμενη τιμή των καυσίμων, των λιπασμάτων και των φυτοφαρμάκων καθιστά την αμπελουργία πιο δαπανηρή.

ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Παρακολούθηση του αμπελώνα και προληπτικοί ψεκασμοί όταν χρειάζεται και με τα κατάλληλα σκευάσματα και σκεπτόμενοι πάντα ότι πρέπει να διατηρούμε τη φυσική χλωρίδα, τα έντομα συμμάχους που θα μας γλυτώσουν από ψεκασμούς για την αντιμετώπιση εχθρών ( π.χ .πασχαλίτσα για αφίδες,ψευδόκοκκος κτλ) Επιλεκτικά εντομοκτόνα που δεν πλήττουν ωφέλιμους οργανισμούς.

Προσέξτε τα σκευάσματα,τις δοσολογίες, τον όγκο του ψεκαστικού υγρού με βάση τις οδηγίες.
Τοποθέτηση παγίδων για παρακολούθηση εχθρών (ευδεμίδα, ψευδόκοκκος) για μείωση του πληθυσμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μείωση του πληθυσμού της ευδεμίδας στο Δαμάσι που ενδεχομένως οφείλεται στο κομφούζιο εξαιτίας της συνεχόμενης έκτασης αμπελώνων.

Βελτίωση αερισμού για να γίνεται σωστή κάλυψη των σταφυλιών για να υπάρχει αποτελεσματικότητα.

Χορτοκοπή αντί για χρήση ζιζανιοκτόνων. Μείωση του κόστους και χρήση των υπολλειμάτων σαν εδαφοκάλυψη και διατηρεί την υγρασία εδάφους και περιορίζει τα ζιζάνια.

ΛΙΠΑΝΣΗ

Θα πρέπει να γίνονται αναλύσεις εδάφους για να γίνεται εφαρμογή λιπασμάτων όταν και όποτε χρειάζεται και όχι στα τυφλά όπως γίνεται από το μεγαλύτερο μέρος των παραγωγών.
Να χρησιμοποιείται κοπριά, κομπόστ και ενσωμάτωση ψυχανθών για εμπλουτισμό με άζωτο.
Να γίνεται υδρολίπανση για στοχευμένα αποτελέσματα με μικρότερες ποσότητες.

ΚΑΥΣΙΜΑ

Η τακτική συντήρηση των μηχανημάτων, ο καθαρισμός των φίλτρων και ο έλεγχος των μπέκ συμβάλλουν στη μείωση της κατανάλωσης καυσίμων και στη βελτιστοποίηση της λειτουργίας του εξοπλισμού. Επιπλέον, ο συνδυασμός εργασιών, όπως η ταυτόχρονη χρήση καλλιεργητή πίσω και ψεκαστικού μπροστά στο ίδιο μηχάνημα, αυξάνει την αποδοτικότητα, μειώνει τον απαιτούμενο χρόνο εργασίας και περιορίζει το κόστος παραγωγής.

Μια άλλη πρόκληση είναι η Διαχείριση Νερού: Η διαχείριση του νερού γίνεται ολοένα πιο κρίσιμη, στη δική μας περιοχή δεν έχουμε φτάσει σε κρίσιμα προβλήματα αλλά δεν πρέπει να το θεωρούμε δεδομένο. Είναι σημαντικό να το διαχειριζόμαστε με προσοχή.
Άρδευση πρέπει να γίνεται με βάση τις ανάγκες του φυτού και όχι απλά επειδή είναι προγραμματισμένη.
Κάλυψη εδάφους με φυσικό χόρτο συγκρατεί την υγρασία.

Αισθητήρες υγρασίας με Bluetooth ή υγρασιόμετρο χειρός οικονομικά.

Άλλη μια πρόκληση του αμπελουργού είναι η Συνεργασία και η Εκπαίδευση στην οποία υστερούμε. Υπάρχει ανάγκη ενίσχυσης της συνεργασίας και της ομαδικότητας να αποβάλλουμε τον εγωκεντρισμό και την απομόνωση, με στόχο την μείωση του κόστους.

Συνεργασία μεταξύ παραγωγών για κοινή χρήση μηχανημάτων π.χ ένας κορυφολογητής ή αποφυλλωτής θα πρέπει να αγοράζεται ομαδικά γιατί από έναν παραγωγό με λίγα στρέμματα δεν θα γίνει ποτέ απόσβεση με βάση τη συχνότητα που χρησιμοποιείται. Στο εξωτερικό, η συλλογική χρήση μηχανημάτων αποτελεί ένα παράδειγμα συνεργασίας που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια με άριστα αποτελέσματα.

Η σκληρή δουλειά από μόνη της δεν αρκεί. Χρειάζεται κάτι παραπάνω: γνώση και συνεχή ενημέρωση. Ενημερωθείτε από αξιόπιστες πηγές, παρακολουθήστε σεμινάρια, συμβουλευτείτε γεωπόνους ,απευθυνθείτε στον συνεταιρισμό. Αυτός είναι ο δρόμος για να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες, να μειώσουμε τα λάθη και να δημιουργήσουμε μια παραγωγή πιο αποδοτική, πιο ανθεκτική και πιο βιώσιμη.

Η βιωσιμότητα δεν είναι κάτι καινούριο. Είναι η εξέλιξη της παράδοσης. Η μετάβαση από την παράδοση στη βιωσιμότητα είναι μια πορεία που δεν ακυρώνει το παρελθόν αλλά το αξιοποιεί. Χτίζουμε πάνω στη γνώση των παλαιότερων, με τα εργαλεία και τις απαιτήσεις του σήμερα. Στην ουσία, όλες αυτές οι πρακτικές που ανέφερα θυμίζουν περισσότερο τις παραδοσιακές μεθόδους. Δεν πρόκειται για κάτι καινούργιο που ανακαλύψαμε, απλώς πρέπει να επιστρέφουμε σε αξίες και πρακτικές που είχαν βαθιά λογική και σεβασμό στη φύση. Με τη διαφορά πως σήμερα τις προσαρμόζουμε στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της εποχής, αξιοποιώντας τη γνώση και την τεχνολογία που διαθέτουμε.

Η αμπελουργία στην περιοχή μας έχει γερές βάσεις. Μην εγκαταλείπετε τα αμπέλια σας, γιατί κάθε πρόκληση έχει τη λύση της. Με γνώση, σωστή οργάνωση και κυρίως με θέληση και αγάπη για το αμπέλι, μπορούμε να ξεπεράσουμε κάθε δυσκολία και να διατηρήσουμε ζωντανή αυτήν την πολύτιμη παράδοση γιατί η αμπελουργία εδώ έχει μέλλον.

Καλό τρύγο να έχουμε.

*Το κείμενο παρουσίασε στη φετινή 1η Γιορτή Τρύγου στο Δαμάσι